Презентация, доклад Развитие связной устной и письменной речи

–тербиевий комплексининъ къырымтатар тили ве эдебияты оджасы азырлады

агъзавий ве язма шекильде икяе эте билюв къабилиети ве мелеклерини шекиллендирюв киби джерьянлары «нутукъ инкишафы» тюшюнджесини тешкиль этер.
Эдебий тильни огретюв, талебелернинъ нуткъыны зенгинлештирюв ве оны инкишаф эттирюв бизим эсас вазифемиздир.
«Нутукъ инкишафы» дегенде, биринджиден, талебелернинъ сёз байлыгъыны зенгинлештирмеси, экинджиден, къырымтатар эдебий тили нормалары менимсемеси ве, учюнджидене, фикирлерни язма эм агъзавий шекилльде беян этюв алышкъанлыкъларыны шекиллендирмеси назарда тутула.

Энъ муим макъсатлар:

демек, нутукънен файдалана. Къонушув меракълы ве файдалы олмасы ичюн тилимизни бильмек керекмиз, нуткумыз сербест олмакъ керек Эр бир айтылыаджакъ нутукънынъ макъсады олмалы. Нуткуъумыз кимге багъышлангъаны да козь огюмизде тутмакъ керекмиз.
Демек, тиль ве нутукъ бири-биринен багълы. Тиль васталарынен къулланып, къонушамыз, тильсиз нутукъ олмаз.
Къырымтатар тили дерслеринде биз талабелер нутукъларыны зенгинлештиремиз ве онынъ инкишафы устюнде чалышамыз
Нутукъ агъзавий ве язма шекиллери ола, агъзавий нутукъны биз эшитемиз, язма нутукъны исе коремиз ве окъуймиз.
Нутукъ – бу сёйлев(агъзавий нутукъ), язув(язма нутукъ) онданда башкъа динълев(агъзавий нутукъны анълав) ве окъув (язма нктукъны анълав). Бойле алышкъанлыкъларны эр бир инсан инкишаф этмек керек.
Айтув ве язувнынъ хусусиетлери бар

инсанны урьмет этинъиз.
3.Башкъаларны динълемеге огренинъиз.
4.Озь акъкъынъизде чокъ айтынъыз.
5.Сизнен субетлешкен инсаннынъяшыны, табиатыны козьде тутып, мерагъына уйгъун мевзуда лакъырды этинъиз.
6.Къонушкъан адамгъа озь кейфинъизни дуйдурманъыз.

Лакъырдынынъ эсас къаиделери

биз агъзавий я да язма шекильде баа къоймакъ, къыймет кесмек керекмиз.Шу вакъытта бизге сесленюв деген шекиль керек оладжакъ.
Агъзавий сесленювге (отзыв) аит олгъан талапларнен таныш олынъыз.
1.Достунъызны нуткъуны дикъкъатнен динълениз я да окъунъыз.
2.Макъсатны, мевзуны, эсас гъаесыны тапынъыз.
3.Нутукъкъа умумий баа къоюнъъыз:
а)олгъан мевзу сизни меракъландырамы?
б)мевзу толу ве ачыкъ берильгенми?
в)нутукъта эсас гъаеси козьде тутулдымы?
г)нутукънынъ тили зенгин, салмакълымы?

Агъзавий сесленюв (отзыв)

анъламакъ керек, фикир пайлашмакъ, орта бир къараргъа кельмек демектир. Демек, диалог эки я да экиден зияде шахыс арасында анълашылгъан субет. Эбет, эр бир инсан къонушыр экен, бир макъсатта сёз ача. Демек, талебе къонушмккънен кендисини огрене, рухий байыта, субетдешни анъламагъа тырыша . Бойлейдже, бизге бир кереден къолай дуюлгъан бу иш тюрю(бильги алувнынъ эмиетли усулы) терен ве догъру огренувны талап эте.

Талебеде тиль истидадыны инкишаф этмеге истеген оджа онда илк эвеля, фикир этфюв истидадыны инкишаф этмек борджлу. Тильни фикирден айры тарзда инкишаф эттирмек мумкюн дегильдир. (К.Д.Ушинский)

агъзавий диалог тизинъиз;
6.Диалогда берильген суаллерге озь фикринъизнен джевап беринъиз;
7.Дигер фенлернен багълы ситуатив диалог тизинъиз;
8.Сатирик мевзуда диалог тизинъиз;
9.Бенрильген схемада диалог тизинъиз(муаллиф, 1-талебе, 2-талебе…):
10.Берильген несрий метинни диалог шеклине чевринъиз;
11.Ресмий шеильде диалог тизинъиз;
12.Незакетли ибарелернен диалог тизинъиз;
13.Диалогны мевзу ве гъаесини бельгиленъиз;
14.Кузьгюге бакъып озь-озюнъизнен къонушунъыз;
15.Берильген янъы сёзлерден диалог тизинъиз;
16.Диалог сырысыны екюнленъиз( сыра девам эткенде манасы багълы олмалы);

Диалогларнынъ чешитларине пек чокъ мисаллер кетирмек ве чешит- тюрлю вазифелернен талебелерни меракъландыргъан ишлер:

гъайры метин олмакъ керек. Метин -грамматик вастанен, гъае ве мевзунен багълангъан джумле топламыдыр. Джумлелер метинде тертипнен топланалар.
Метинни аляметлери:
-мевзу ае гъае;
-серлева;
-джумлелер бири-биринен багълы;
-джумлелер арасында тиль васталарынынъ багъы.
Метиннинъ бири-биринен багълы олгъан къысымлары олур, Эр бир къысмы янъы сатырдан башлай(абзац).

Метин

джумлелерни метин деп саймакъ мумкюнми? Не ичюн? Джумлелерни терипнен язып, метин тизинъиз.
3. Не ичюн бу джумлелерни метин деп саймакъ мумкюн дегиль?Язып алынъыз, джумлелер сонъунда керек токътав ишаретлерини къойынъыз.
4.Метинни окъунъыз. Серлевасыны тапынъыз. Абзацларгъа болюнъи. Метинге эсасланып план тизинъиз.
5.Метиннинъ болюклерини тапып, план язынъыз.
6.Бу метин насыл услюпте язылгъан?
7.Дикъкъатнен окъуп, план тизинъиз ве агъзавий икяеден сонъ, язма шекильде беян язынъыз.

Метинге олгъан вазифелер

козеткен адисе, вакъиалардан миасллар кетиринъиз.
3.Беян эткен фикринъизни нетиджеленъиз.
Фикир юрютюв иншасынынъ схемасы:
1. Эсас фикир
2.Исбатлар:
а)…;
б)…;
в)…;
3.Нетиджелер.

Фикир юрютюв иншасынынъ язув тертиби:

– энъ къыйын, муреккеп вазифелерден бири.
Иншанынъ эки эсас шекли бардыр:
1. эдебиятны огренювнен багълы иншалар;
2. эдебиятны огренювнен багълы олмагъан иншалар.
Инша язгъанда, неге эмиет бермели:
1.Инша язгъанда мевзусыны сечип, алынъыз.
2.Иншаны беян этмек ичюн къулланыладжакъ сёзлер, сёз бирикмелери, ибарелерни топланъыз.
3.Иншанынъ тизилювини бельгиленъиз.
4.Тариф эткенде, фикирлеринъизни ифаделемек ичюн, шахсий, чешит тюрлю, текрарланмагъан сёзлер къулланмалысынъыз.
5.Язгъан фикирлерни, «гонълюнъизден кечиререк» , озь дуйгъу ве мунасебетинъизни косьтеререк, беян этинъиз.

Инша язгъанда, неге эмиет бермели:

Ана тилим
Эр бир халкънынъ озь тили бар
Ярасынен сырдашкъан.
Балдан татлы о тиль онъа,
Меним тувгъан халкъымнынъ да
Озь тили бар йырлашкъан,
Бу тил манъа – толгъун ай.
Бу тиль меним бешигимде
Айненинен осьтюрген,
Яшлыгъымдан етеклей о,
Тутып мени элимден.
Бир эджасын джоймам онынъ,
Бир арифны унутмам.
Тувгъан халкъым онен бахтлы –
Урь аятнынъ къойнунъда.
Р.Бурнаш

Нутукъ инкишафы дерсинден левха

Лугъат иши
Лугъатны кочюрип язынъыз
Тиль-язык, халкъ –народ, тувгъан-родной, урь-свободный, татлы-сладкий, толгъун-полный, бешик- колыбель, къоюн(къоюнунда)-пазуха, за пазухой, айнени –колыбельная песня, етеклей-ведёт, джоймам-не потеряю.
1.Лугъаттаки сёзлернен джумлелер тизинъиз.
2.Шиирни ифадели окъуп, суаллер тизинъиз.
3.Ашагъыдаки эджалардан сёзлер тизинъиз.
(Ти, къым, лим, хал, гъан, тув, тат, тал).
4.Шиирни окуп, мундериджесини икяе этинъиз.
5.Ашагъыдаки сёз бирикмеринен джумлелер тизинъиз: Ана тилим, тувгъан халкъым, буллюр чокъракъ, оксюз инсан, толгъун ай, урь аят.
6. «Севимли Ватаным» мевзуда диалог тизип, окъунъыз.
7.Джумлелерни денвам этинъиз.

.
3.Бу тиль мени … … .
4.Тувгъан тили ичюн … … .
8.Шиирни окъуп мундериджесини икяе этинъиз.
9.Ашагъыдаки сёз бирикмелерини язып алынъыз ве эр сёзнинъ устюне ургъусыны къонъыз.
Тувгъан тиль, батыр халкъ , терен чокъракъ, юксек дагъ, севимли ватан.
10.Аталар сёзлерини эзберленъиз.
Ватансыз адам – йырсыз бульбуль.
Тувгъан ана - бир,
Тувгъан Ватан – бир.
11.Аталар сёзюнинъ мундериджесин анълатып, монолог тизинъиз.

Подготовила учитель крымскотатарского
языка и литературы МБОУ Новопавловский УВК
Идрисова Эльмира Наримановна

Развитие связной устной и письменной речи