Презентация, доклад по чеченскому языку ПКЭ-на кечам бар

башхаллаш а.

экзамен
ТЛК (КИМ) - талламан-лараран коьчал
Клишé – къамелан кеп, юкъадаьржина алар.

А, ЧУЛАЦАМАН ЭЛЕМЕНТИЙН А КОДИФИКАТОР

– 1-ра дакъа. «Нохчийн меттан пачхьалкхан коьрта экзаменехь толлучу чулацаман элементийн ларам».

– 2-г1а дакъа. «Нохчийн меттан коьрта юкъардешаран программаш караерзийна дешархой кийча хиларан т1ег1анан лехамийн ларам».

КОЬЧАЛИЙН СПЕЦИфИКАЦИ

ПКЭ-а леринчу ТЛК-н лехам
ТЛК-н чулацам билгалбен документаш
ТЛК-н д1ах1оттам кхолларан а, чулацам харжаран а некъаш
ТЛК-н чулацаман а, д1ах1оттаман а характеристика
ТЛК-н т1едахкарш, чулацаме, толлучу хаарийн а, бараман а г1уллакхе хьаьжжина, декъар
ТЛК-н т1едахкарш шайн чолхаллин барамашца декъар
Нохчийн меттан ПКЭ д1аяхьаран хан
Г1оьнна лерина коьчалш
Къаьстина т1едахкарш а, берриге экзаменационни болх а кхочушбаран мах хадоран къепе (система)
Экзамен д1аяхьаран хьелаш (говзанчашка лехамаш)
2018-чу шеран ТЛК-хь хиллачуьнца дуьстича, 2019-чу шеран ТЛК-хь бина хийцамаш
2019 шеран 9-чу классан дешархойн нохчийн меттан ПКЭ-н ТЛК-н вариантан жам1даран план

нийсаяздаран дошамах пайдаэца.

(шайн ТЛК т1ера) хаттарш.
2. Юьхьанцарчу тексте ладог1а.
3. Текстан коьрта хаамаш тидаме эца.
4. Хиламийн, ойлаяран хьалха-т1аьхьалла билгалъяккха.
5. Х1ора хаттарна жоп дала оьшу хаамаш билгалбаха.

х1ора хаттарна нийса а, дуьззина а жоп ло.
8. Д1аязбе йозанан болх.
9. Йозанан болх д1а а беший, дешнаш дагарде (уьш 30 дашал к1езиг хила ца деза). Нагахь барам к1езиг хилахь, т1едуза йиш йолу жоп къастаде.
10. Йозанан белхан чулацаме дакъа теллича, текстан (жоьпийн) грамматически, орфографически, пунктуационни, къамелан г1алаташ леррина талла.

хьуна?» – аьлла, динчу хаттарна б1еннаша божабераша дел-
ла жоп дагаоьхуьйту ас. Майра, ницкъ болуш, доьналла, хьекъал долуш. Амма цхьам-
ма а ца элира къинхетаме, дика стаг хила лаьа. Ткъа дикалла х1унда ца х1оттайо вай
майралла, доьналла бохучу кхетамца цхьана мог1аре? Дикалла ца хилча – бакъйолу
деган йовхо – адаман син хазалла хуьлийла дац. Дика синхаамаш шайн орамашца
бераллера схьабог1уш хила беза. Ткъа и хан д1аэккхахь, уьш кхин цкъа а кхиалур бац,
х1унда аьлча уьш мехала, дуьххьарлера бакъдерг довзарца цхьаьна булуш хуьлу сих.
Синхааме а, къинхетаме а хила 1амор – иза кхетош-кхиорехь уггаре халаниг ду.
Адамалла, дикалла, диканиг хила лаар кхоллало г1айг1анашкахь, сахьийзаршкахь,
хазахетаршкахь, сингаттамашкахь. Нагахь бер шен гергарчаьрца, юххерчаьрца, миска-
чаьрца, цомгашчаьрца, цхьалхачаьрца, д1атийсинчаьрца, 1ехийнчаьрца хуьлуш дерг
бен ца хеташ, дог ца лозуш кхиахь, цунах цкъа а хир дац бакъдолу адам.
Дика синхаамаш, амалан оьздангалла – иза адамаллин бух бу. Тахана, вуьшта а,
тоъал вонаш долчу дуьненахь, вовшашца а, гонахарчу жил1аламца а тарлуш, тидаме,
дика хила деза вай, диканна дуьхьа уггаре а майра, тоьлла хьуьнарш гайта деза вай.
Адамна уггаре а бог1уш болу цхьаъ бен боцу некъ – иза диканан некъаца вар ду. Адам-
на шена цхьанна а, доллучу юкъараллина а и некъ пайде а, нийса а, зийна а бу.
(196 дош)
(Сухомлинский В.А.)

дикачу синхаамийн орамаш?
3. Х1ун ду кхетош-кхиорехь уггаре халаниг?
4. Маца хир дац берах бакъдолу адам?
5. Муьлха бу адамна уггаре а бог1уш болу некъ?

а ца йохош, нийса, дуьззина жоьпаш дала.

дешнийн кхолладалар.
5. Дешхьалхенийн, суффиксийн г1оьнца дешнийн кхолладалар.
6. Лексика.
7. Морфологи.
8. Предложенин грамматически лард.
9. Предложенин цхьанатайпанара меженаш.
10. Т1едерзар.
11. Чолхе предложенеш.
12. Юкъадало дешнаш, айдардешнаш.
13. Предложенин коьрта меженаш.
14. Предложенин коьртаза меженаш.

2 дакъа

т1еч1аг1даран
хаам жоьпийн муьлхачу вариантехь бу?
1. Къосумна шерра деша ца хаьара.
2. Къосуман б1аьрса дика дацара.
3. Кехат т1ехь яздинчух Къосум ца тешара.
4. Къосум ненан дог ца дохо г1ертара.
Жоп ___________________________________

2

теманаш: "Текст – къамелан произведени", "Текстан
маь1нин а, композиционни а цхьаалла", "Текстан
анализ".
Т1едиллар кхочушдаран алгоритм.
1. Леррина, ойла а еш, лаххара а шозза д1аеша текст.
2. Дикка ойла е жоп дала дезачу хаттаран.
3. Къастаде, далийначу жоьпех хаттарна нийса жоп муьлханиг ду.

ю «Х1ун бахьана дара Къосума кехатан
чулацам хийцаран?» бохучу хаттарна нийса т1еч1аг1даран хаам шеца болуш.
Иза билгалъяккха еза.
Ойлаяран кеп.
Т1едилларехь ялийна 4 предложени ю, шайна чохь тайп-тайпана хаамаш болуш.
«Къосумна шерра деша ца хаьара». Х1окху предложенин чулацамехь балийна
т1еч1аг1даран хаам нийса бац, х1унда аьлча текстан чулацамо хоуьйту Къосумна деша хууш
хилар.
«Къосуман б1аьрса дика дацара». Шолг1ачу предложенехь а ца карабо вайна хаттарна
нийса т1еч1аг1даран хаам, х1унда аьлча б1аьрса дика цахиларна, цо шен куьзганаш
схьадаийтира.
«Кехат т1ехь яздинчух Къосум ца тешара» бохучу предложенера т1еч1аг1даран хаам а
нийса бац, текстехь вайна го Къосум шена кхо маь1иг йолу кехат гушшехь, хиллачух кхетар.
«Къосум ненан дог ца дохо г1ертара». Х1окху предложенехь вайна го нийса т1еч1аг1даран
хаам. Х1унда аьлча текстера 26-чу предложенехь билгалдолу вайна ненан дог ца дохо г1ерташ,
Къосуман холчух1оттар.
Д1аяздо нийса жоп: 4.

долу дешнаш дало.
Т1едиллар кхочушдаран алгоритм.
1. Предложени д1а а еший, т1едилларехь далийначу дешан лексически маь1на
къастаде.
2. Оцу дашна, т1едилларе хьаьжжина, хила тарло синонимаш я антонимаш ялае.
3. Талла шаьш ялийначу синониман я антониман кеп (т1едилларе хьаьжжина)
предложеница йог1уш хилар (дожарца, терахьца, классаца).
4. Д1аязде и дош.

6

3-чу предложенера «кхалхар» бохучу дашна синоним ялае. Д1аязъе иза.
Жоп ____________________________________________

Т1едиллар

Т1едиллар кхочушдаран алгоритим

синоним яло еза.
Ойлаяран кеп.
Шен д1аалар а, яздар а тайп-тайпана а долуш, маь1на кхечу дешан
маь1нина герга долчу дашах синоним олу.
Д1айоьшу предложени. "К1анте хаийтина дацара да кхалхар".
Оцу предложенера кхалхар бохучу дешан маь1на валар бохучу
дешан маь1нина герга ду. Цундела кхалхар дешан синоним ю валар.
Масала, "К1анте хаийтина дацара да валар".
Х1ара предложени д1аешча, т1еч1аг1дан йиш ю ялийна синоним нийса
хилар.
Д1аяздо нийса жоп: валар.

Т1едиллар кхочушдаран ойлаяран кеп

сов хила йиш яц.
Нагахь санна жоп шиннах я цул сов дешнех лаьтташ делахь, х1ора дош д1аяздо, юккъехь клетка а ца юьтуш, ц1оьмалг а, кхидолу хьаьркаш а ца х1иттош. Дош дацдина яздан мегаш дац.
Текста юкъара дош я дешнийн цхьаьнакхетар схьаяздеш, текстехь долу церан дожар а, терахь а лардан деза.
№1 йолчу жоьпийн бланка т1ехь г1алаташ девлла жоьпаш нисдан билгалъяьхна меттигаш ю.

3-чу декъан т1едиллар кхочушдо 2-чу декъан т1едахкаршца болх беш ешначу текстан буха т1ехь.
3-чу декъан болх болош, далийначу кхаа т1едилларх (15.1, 15.2 я 15.3) цхьаъ хоржу, цунна кхоччуш (аргументированни) дуьззина йозанан жоп а луш.
Сочиненин барам 70 дашал к1езиг хила ца беза.
Сочиненин лаккхара балл – 9

3 дакъа

язъе, Толстойн Л.Н. «Нохчийн мотт уггар хазачу а, хьалдолчу а меттанех цхьаъ бу, нагахь кхоччуш дика иза хууш хьо велахь» бохучу дешнийн маь1на а достуш. Хьайн жоп т1еч1аг1деш, ешначу текста т1ера ши масал даладе.
Клишеш:
1. … Цу т1ехь авторца реза ца хила йиш яц …
2. Х1ара тезис т1еч1аг1ъеш, айса ешначу текстера … предложенера масал далор ду.
3. Автора шен текстан … предложенехь меттан г1ирсах … пайдаоьцу.
4. Вайн т1еч1аг1дан йиш ю …

15.1

хьо х1окху предложенин маь1нах: «Стеган ц1ена а, тешаме а, къинхетаме а дог дацахь, цуьнан бахамах а, я хьолах а, я цуьнан хазаллех а дан х1ума дац».
Сочиненехь айхьа ешначу текстера хьайн ойлаяр нийса хилар гойтуш долу ши т1еч1аг1дар (аргумент) даладе.
Клишеш:
1. Суна хетарехь, автор ешархошка тидам байта г1ерта…
2. Сайн жам1аш т1еч1аг1деш, … предложенера (-шкара) масал далор ду ас.
3. … предложенино (еша) т1еч1аг1йо ойла …
4. Дерзорехь билгалдоккху …

Сочинени-ойлаяр

15.2

а далош, комментари е айхьа цунах билгалдаьккхинчунна.
Лахахь ялийначу клишех пайда а оьцуш, язъе «Доьналла бохург х1ун ду?» темина сочинени-ойлаяр айхьа билгалдаьккхинчун буха т1ехь. Доьналлех лаьцна айхьа билгалдаьккхинарг т1еч1аг1деш, 2 масал-т1еч1аг1дар даладе: цхьа масал - т1еч1аг1дар даладе ешначу текстера, шолг1аниг – хьайн дахарехь зеделлачух.
Клишеш:
Доьналла – иза ...
1. Текстан автора вайн ойла т1еюьгу ...
2. Балийначу кхетамах лаьцна сайна хетарг олуш, билгалдаккха лаьа...
3. Сайн дахарехь зеделлачуьнга а хьаьжна, айса ялийна ойла т1еч1аг1ъян лаьа ...
4. Ас далийначу масалша т1еч1аг1до ...

Сочинени-ойлаяр

15.3

1. Дешнийн маь1на дастар. 2. Хьалхара масал. 3. Шолг1а масал.
4. Жам1 (дерзор).

Магадо: ялийна клишеш хийца.

б. (Таблица № 6)

2 б.

> 50

Нийсаяздаран мах хадорехь (ГК1-ГК4) тидаме эца беза жима йозанан белхан а, сочиненин а барам.

0 б.

Нагахь дешархочо кхоллараллин цхьа болх бен кхочуш ца бинехь (я жима йозанан болх, я сочинени), ГК1-ГК4 критерешца мах хадор цу белхан бараме хьаьжжина хуьлу:

50-99
дош

1 б.

50-99
дош

22 б.

32-37 б.

23-31 б.

ГК1-ГК4
4 б.

ГК1-ГК4
6 б.