Презентация, доклад Қазақ әдебиеті пәнінен тақырыбы Абыл Тілеуұлы (10-сынып)

өздері білетін мәліметтерін кеңейту, жетілдіру;

жырлаған Маңғыстаулық ақын-жырау Абыл Тілеуұлы қазақтың ауыз әдебиетінде ерекше орын алады.
М. О. Әуезов атап жазғандай «Түрікмен классигі Мақтымқұлының замандастары: адайдың Абылы мен Бұқар жырау, Нұрым жырау, Марабай, Жанақ ақындар ХҮІІІ ғасырдың айтулы ақындары ретінде есте қалады».
Маңғыстаудың айтулы «Бес жүйрігінің» бірегейі Абыл ақын ақпа-төкпе ақберен сөз өрнегімен халық құрметіне лайық суырыпсалма ақынымыз.
Абыл Тілеуұлы Өтембетов Маңғыстау түбегінің Бозашы мекенінде 1777 жылы туып, туған топырағында 1864 жылы дүниеден өтті. Өз әкесі Тілеу де, арғы атасы Өтембет те кедейшілікпен күн кешкен, мал баққан шаруалар еді.
Абыл туысқан Түрікмен елінің классигі Мақтымқұлы мен қарақалпақтың Қаңлы руының қызы Ақтажы жырларын жаттаған. «Қырымның қырық батыры» мен «Ноғайлық жырларын» Сыпыра жыраудан кейін жырлап, Қарасай, Ақтан, Қазақбай, Мұрын, Нұрпейістерге ұластырған. Өз тұсында Махамбет, Шернияз, Есенбақ, Нұрым ақындармен дос болған. Қарақалпақ, Түрікмен жерлеріне аты жайылған.
ХІХ ғасырдың басындағы хан қанауына төзбеген бұқара халықтың сөзін сөйлеймін деп, қуғын-сүргінге ұшыраған. Шыншыл да турашылдығымен Исатай, Махамбеттермен идеялас болды.

Тоқтамыс руынан.

Адай

Келімберді

Мұңал

Жаулы

Жары

Тоқтамыс

Бабеке

Өтембет

Тілеу

Абыл

жұрты анталаған, Сүйекем сөйлер еді-ау қарқуардай.
Сүйекем сапар шекті сексен бесте, Сисемде қалды жатып - аю төсте. «Қорлыққа көнбен» деген бір пенде еді, Ажалға - о да көнді салған іске.

Өлеңдері

ерлер қауымына, Ажалға өзі барып сүйкенгеннен.
Құлбарақ туып еді Табылдыдан, Жау көрсе, жаман қашар шабындыдан. Барды да, батыр жаудан қапыда өлді. Тиді де ажал оғы қағындыдан.

сынды дәрежеңді
Деп жүрсің «Құдай қорып,
Қыдыр баққан».

Толы ел – толықсыған көлін тастап,
Қаңғырған Қайыпалды Тәңір қаққан.
«Ер өлді» деп етек бұлап жылайтұғын,
Байеке-ау, қай ісің бар елге жаққан?! 

1967 жылы «Қазақ әдебиеті хрестоматиясында», 1972 жылы «Ақберен» жинағында басылып шықты. Одан басқа Абылдың өлең, толғаулары “Ертедегі әдебиет нұсқалары” (1957), “Өсиет-нама” (1982), “19-ғасырдағы қазақ поэзиясы” (1985), “Бес ғасыр жырлайды”, “Жыр-дария” (1995) жинақтарында жарияланған.
Абылдың көп өлеңдері ұмытылған. Бізге жеткені оның өмірінің соңғы кезеңіндегі шығарған арнау ретіндегі толғаулар мен бірлі-жарым нақыл сөз, термелері ғана. Осы бар азды-көпті шығармаларына қарағанда, Абыл өз заманындағы әдебиетке айтарлықтай үлес қосқан талант иесі екенін байқаймыз.
Абылды өзінен кейінгі көп ақындар жақсы білген, өздеріне ұстаз тұтқан. Мұрат, Нұрым, Қашаған, Ақтан, Сәттіғұл сияқты бір топ ақындар легі Абылдың талантына бас иген. Ақын жырлары Қарақалпақстан Абылды өзінен кейінгі көп ақындар жақсы білген, өздеріне ұстаз тұтқан. Мұрат, Нұрым, Қашаған, Ақтан, Сәттіғұл сияқты бір топ ақындар легі Абылдың талантына бас иген. Ақын жырлары Қарақалпақстан, Түрікменстан Абылды өзінен кейінгі көп ақындар жақсы білген, өздеріне ұстаз тұтқан. Мұрат, Нұрым, Қашаған, Ақтан, Сәттіғұл сияқты бір топ ақындар легі Абылдың талантына бас иген. Ақын жырлары Қарақалпақстан, Түрікменстан, Иран Абылды өзінен кейінгі көп ақындар жақсы білген, өздеріне ұстаз тұтқан. Мұрат, Нұрым, Қашаған, Ақтан, Сәттіғұл сияқты бір топ ақындар легі Абылдың талантына бас иген. Ақын жырлары Қарақалпақстан, Түрікменстан, Иран,  Ауғанстан Абылды өзінен кейінгі көп ақындар жақсы білген, өздеріне ұстаз тұтқан. Мұрат, Нұрым, Қашаған, Ақтан, Сәттіғұл сияқты бір топ ақындар легі Абылдың талантына бас иген. Ақын жырлары Қарақалпақстан, Түрікменстан, Иран,  Ауғанстан, Түркия Абылды өзінен кейінгі көп ақындар жақсы білген, өздеріне ұстаз тұтқан. Мұрат, Нұрым, Қашаған, Ақтан, Сәттіғұл сияқты бір топ ақындар легі Абылдың талантына бас иген. Ақын жырлары Қарақалпақстан, Түрікменстан, Иран,  Ауғанстан, Түркия елдеріндегі қазақтар арасында да кеңінен мәлім болған. Маңғыстауда өмір сүрген түрікмен шайыры Хатаммен және Есет Абылды өзінен кейінгі көп ақындар жақсы білген, өздеріне ұстаз тұтқан. Мұрат, Нұрым, Қашаған, Ақтан, Сәттіғұл сияқты бір топ ақындар легі Абылдың талантына бас иген. Ақын жырлары Қарақалпақстан, Түрікменстан, Иран,  Ауғанстан, Түркия елдеріндегі қазақтар арасында да кеңінен мәлім болған. Маңғыстауда өмір сүрген түрікмен шайыры Хатаммен және Есет, Махамбет Абылды өзінен кейінгі көп ақындар жақсы білген, өздеріне ұстаз тұтқан. Мұрат, Нұрым, Қашаған, Ақтан, Сәттіғұл сияқты бір топ ақындар легі Абылдың талантына бас иген. Ақын жырлары Қарақалпақстан, Түрікменстан, Иран,  Ауғанстан, Түркия елдеріндегі қазақтар арасында да кеңінен мәлім болған. Маңғыстауда өмір сүрген түрікмен шайыры Хатаммен және Есет, Махамбет, Шернияз, Есенбақ сияқты айтулы қазақ ақын-жыраулармен достық қарым-қатынаста болып, ниеттес жүрген. Оның өлеңдері негізінен ауызша таралған. Алғаш баспа бетін көрген толғау - 1924 жылы басылып шыққан «Арғымақ атта сын болмас» атты өлеңі.

Шығармаларының негізгі арқауы—адамгершілік пен елдік, ерлікті дәріптеу (“Сексеннің біз де келдік жетеуіне”, “Отырған қарсы алдымда Қанымайым”, “Қар жауар күн-түн оның қабағынан”). Абыл Хиуа ханы Аллақұл өктемдігіне қарсы бұқара ызасын бейнелеп, ел қорғаған ерлерді жыр еткен (“Сүйінқараны жоқтау”, “Құлбарақ батырға”). “Арғымақ атта сын болмас”, “Естірту”, “Кәрілік” т. б. терме, толғаулары - өмір сырын бейнелейтін көркем ақыл, нақыл, насихатқа құрылған өнегелі, өсиет сөздер. «Сексеннің бізде келдік жетеуіне», «Отырған қарсы алдымда Қанымайым», «Қар жауар күн-түн оның қабағынан» атты шығармаларында хан-сұлтандардың теріс қылығын әшкерелеу, ел қамын жеу, ізгілік, адамгершілік мәселелері сөз болады.
Өмірінің соңғы кезінде Баймағамбет, Қайыпалды сұлтандармен кездесіп, бетпе-бет айтқан батыл сөздеріне қарағанда, ол шындықты айтудан тайынбаған, хан алдында қасқайып тұрып, оның мінін көрсетуге батылы жеткен ақын.
Абыл Тілеуұлы - айтыстың да шебері. Бізге «Балдай қызбен айтысы», «Сушы қызбен сөз жарыстыруы», «Нұрымды сынауы», «Шерниязбен кездесуі» деген айтыстары жетіп отыр.
Абыл - шешендікте алдына жан салмаған, тәжірбиесі мол, көп жасап, сан-саналы өлең шығарып өткен саңлақ ақындардың бірі. Ол - өз дәуірінің елеулі мәселелеріне үн қосып,Сыпыра жырау Абыл - шешендікте алдына жан салмаған, тәжірбиесі мол, көп жасап, сан-саналы өлең шығарып өткен саңлақ ақындардың бірі. Ол - өз дәуірінің елеулі мәселелеріне үн қосып,Сыпыра жырау негізін салған “Қырымның қырық батыры” сияқты батырлық дастандарды дамыта жырлаған.

ғасырда өмір сүрді?
ХҮІІІ ғасыр

Кімдермен идеялас болды?
Исатай, Махамбет

5. Қуғын-сүргінге қай ғасырда ұшырады?
ХІХ ғасыр басында

6. Қай ғасырдың ақыны?
ХҮІІІ ғасыр