Презентация, доклад на тему Исследовательская работа Концепт слова черный в языковой картине башкир

района ГО г. Уфа
Номинация: лингвистика (башкирский
язык и литература)
Руководитель: Кинзягулова Г. Ф.

телендә бына нисек ҡулланыла: Ҡара болот – ҡором, күмер төҫөндәге. Ҡара көҙ – ҡары булмаған, асыҡ ятҡан. Бите ҡара – керле, бысраҡ. Ҡара көндәр – ҡыуаныс килтермәгән, ҡайғылы, ғазаплы. Ҡара уй – үтә яуыз, мәкерле. Ҡара таҫтамал – сирҙәрҙән дауалау предметы. Һүҙбәйләнештәр күрһәтеүенсә, ҡара һүҙе насар тойғолар менән генә бәйле түгел. Мифологияларҙа ҡара һүҙе төҫтәге предметтар сирҙәрҙән ярҙам иткән тип ышанғандар. Мәҫәлән, ҡара тауыҡ ҡаны. Кеше оҙаҡ сарпыулап ауырыһа, уның кейемен ҡара тауыҡ ҡанына буяп ергә күмгәндәр. Ҡара таҫтамал ярҙамында баланы рахит ауырыуынан дауалағандар.Өсйәнде ерәндереү өсөн баланың эсенә ҡара таҫтамал, ҡара күмер һалғандар. Ҡара һыйыр һөтө менән йәшендән барлыҡҡа килгән янғынды һүндергәндәр. Бүҫерле балаға ҡара һыйыр һөтөн эсергәндәр.

мәғәнәһен асыу; тамырҙаш һүҙҙәрен табыу; ҡара һүҙенең мәҡәлдәрҙә һәм әйтемдәрҙә, әҙәби әҫәрҙәрҙә ҡулланыуын күҙәтеү; һүҙ менән фразеологизмдар табыу. Бурыстары: ҡара һүҙенең мәғәнәһен башҡорт халҡының мәҙәниәте, әҙәп-әхлаҡ нормалары, көнкүреше, аңы, донъяға ҡарашы аша асыу; Һүҙлек запасын байытыу. Эҙләнеү объекты: ҡара һүҙе мәғәнәһе, төҙөлөшө, ҡулланышы Эҙләнеү субъекты: башҡорт теле һүҙлектәре, әҙәби әҫәрҙәр Күҙаллау: ҡара төҫ башҡорт халҡында сауаплы һаналыуы Актуаллеге: ҡара һүҙе аша башҡорт теле һәм мәҙәниәт берлеге идеяһын асыу Яңылыҡ: башҡорт телен лингвокультурологик йүнәлештә өйрәнеү бөгөнгө көн талабы булырға тейеш Практик әһәмиәте: алынған һөҙөмтәләр уҡыусыларҙы ла, уҡытыусыларҙы ла ҡыҙыҡһындырыр, тип уйлайым.

Киреһе аҡ. Ҡара болот. Ҡара сәс.
Ҡары булмаған, асыҡ ятҡан. Ҡара көҙ. Ҡара һыуыҡ.
Керле, бысраҡ. Бите ҡара. Ҡара ҡул.
Кусм. Ҡыуаныс килтермәгән, ҡайғылы, ҡазаплы. Ҡара көндәр.
Күсм. Үтә яуыз, мәкәрле. Ҡара уй. Ҡара ниәт.

ҡулланылған, ниндәйҙер буяу иҙелгән шыйыҡлыҡ. Ҡара төҫлө ҡара.
Ҡара 2. сифат.
Ҡором, күмер төҫөндәге, киреһе аҡ. Ҡара костюм.
Ғәҙҙәттәге йәки төп төҫкә ҡарағанда ҡуйыраҡ төҫтә булған. Ҡара төтөн.
Көн яҡтыһы төшмәгән, ҡараңғы. Ҡара кис.
Ҡар булмаған, ер асыҡ ятҡан, ҡарһыҙ. Ҡара көҙ.
Керле, бысраҡ. Бите ҡара.
Оҫталыҡ талап итмәгән, ҡул көсөнә бәйлә булған. Ҡара көс.
Күсм. Ҡыуанысһыҙ, ҡайғылы, ғазаплы. Ҡара яҙмыш.
Күсм. Мәкәрле, яуыз күңелле. Ҡара ниәт.
Ҡара 3. ҡылым.
Күҙҙе ҡайҙалыр йүнәлтеү. Боролоп ҡарап.
Тикшереп, асыҡлап хәл итеү. Ғаризаны ҡарау.
Күсм. Таяныс итеп күреү. Ҡарап торған берҙән – бер балаһы.

– яуыз.
Ҡара йәйәү – атһыҙ.
Ҡара көс – ҡул көсө.
Ҡара бит – бысраҡ.

Күмер, ҡором төҫлө булған.
Аҡ эт бәләһе, ҡарҡ эт бәләһе – барыһы ла эт. Мәҡәл. Аҡ эттең бәләһе ҡара эткә. Мәҡәл. Ҡара һыйырҙан да аҡ быҙау тыуған. Мәҡәл.

Аҡ эт, ҡара эт – икеһе лә эт Аҡ кеше саҡ кеше, ҡара кеше – ныҡ кеше. Аҡ матур – саҡ матур, ҡара матур – бик матур. Аҡҡа ҡара тиҙ тейә. Аҡҡа ҡара тамһа, бөтмәй.. Аҡ эт бәләһе ҡара эткә. Аҡ тигәнең – алғыш, ҡара тигәнең ҡарғыш. Аҡ өҫтөндә аҡ яҙыу беленмәҫ, аҡ өҫтөнә ҡара төшһә, юйылмаҫ. Аҡта ҡара юҡ, ҡараға сара юҡ. Ҡара болотто ҡара уран тарта. Ҡара тауыҡ та аҡ күкәй һала. Ҡара һыйырҙан да аҡ быҙау тыуа. Ҡара икмәккә туйған ас түгел. Ҡара кейем ҡасырмаҫ, аҡ кейем батырмаҫ. Ҡара кеше ҡыҙғансы, һары кеше яна башлай. Ҡара ҡарға ҡанатын һабынлап йыуһаң да ағармаҫ. Ҡара тимер ҡайрау менән ҡорос булмаҫ. Ҡарайған бит тиҙ ағармай.

менән. Ҡара биҙәү. Ҡара буран сығыу. Ҡара гүргә инеү. Ҡара ер аҫтына инеү. Ҡара исемлек. Ҡара иҫәп. Ҡара цөҙлө. Ҡара йөрәкле. Ҡара цылан. Ҡара көйөү. Ҡара төн. Ҡара ҡағыҙ. Ҡара ҡорһаҡ. Ҡара сәүкә кеүек. Ҡара таҡта. Ҡара ҡанын түгеү. Ҡара таңдан. Ҡара тап. Ҡара тиргә батыу. Ҡара тир түгеү. Ҡара тырыш. Ҡара уй. Ҡара һаҡал. Ҡара һарыҡ. Ҡара эсле. Ҡара яға. Ҡара яғыу. Ҡара яныу. Аҡты – ҡараны күреү. Аҡты ҡара тип әйтеү. Аҡты ҡараны айырмау. Йөҙгә ҡара яғыу. Күҙ ҡараһындай.

шунан ағара.  
Һәм ҡап-ҡара тупраҡ — ер төҫө,
Аҡ сәскәләр биҙәй ер өҫтөн.
 Әгәр ҡайғы күрһәң бер үҙең:
— Ах, сал баҫҡан,— тимә,— ер йөҙөн!
Мостай Кәрим.

Ҡара икмәк бәләкәйҙән таныш,
Беләм уның ҡиммәт икәнен,
Бер телеме өсөн кешеләрҙең
Таңға тиклем сират кҡткәнен.
Ул ваҡыттар мәңге кире ҡайтмаҫ,
Беҙ ашайбыҙ хәҙер өаласын,
Тик ҡаластың тәмен белер өсөн,
Онотмайыҡ уның ҡараһын
Ә. Антабаев.

Р. Назаров. Ҡояш юлы буйлап.

Ҡаршы ярҙа Әминәһе тора,
Аҡ күлдәктән, ҡара толомло.
Сәс тиһәң, сәс! Ергә тейеп төшкән,
Тулҡын ялай уны, һуҙылып.
К. Кинйәбулатова.

аҡҡа, ҡараға. Н. Нәжми. Яҡты күҙҙә.

Ҡара ниәт, ҡара ҡөҙрәт түгел,
Аҡ теләктәр миндә тын ала.
Аҡ теләктәр кеүек аҡ ҡар яуа
Ғаләм киңлегендә, донъяла.
М. Уразаев. Йылғалар тынмай аға.

ҡарасҡыға ҡарағанда ла, ҡарараҡ һымаҡ ҡарап тора.

Ҡара ҡарға ҡунған ҡара,
Ҡарға ҡунған аҡ ҡарға.
Шул ҡарғаны ҡарар өсөн
Ҡарға йыйылған ҡарға.

дауалағандар.Ҡыҙылсаға ҡыҙыл ҡарағат, ҡыҙыл көртмәле кәрәк (БИТК). 

Ф. Г. Хисамитдинова , башҡорт теленең мифологик һүҙлеге  

булһа, өс, биш, ете мәртәбә ҡара еп менән төйөп йыуынды менән тышҡа түгәләр. Шул ҡара еп серегәс, сөйәл дә бөтә икән. 

йылан ҡиәфәтен ҡабул итә тип уйлағандар, шуның өсөн уны үлтерергә кәрәк тип ышанғандар. «Ҡара йылан ҡас, ҡас! Ҡара йылан, ҡас, ҡас!» – тиергә кәрәк һыуға төшөр алдынан . 

үткәнен, киләсәген әйтеп биргән.

оҙаҡ яумаһа, ҡара ҡаҙан түңкәрәләр һыуға. 

ауырыһа, уның кейемен ҡара тауыҡ ҡанына буяп ергә күмгәндәр.

Өсйәнде ерәндереү өсөн баланың эсенә ҡара таҫтамал, ҡара күмер һалғандар

йәшендән сыҡҡан янғынды һүндергәндәр. Бүҫерле балаға ҡара һыйыр һөтөн эсергәндәр

ҡараташ ҡаҙып алып, ваҡлап, шуға тоҙ ҡушып эсергәндәр

әйтемдәрҙә, әҙәби әҫәрҙәрҙә ҡулланыуын күҙәтеү, һүҙ менән фразеологизмдар табыу ине. Һүҙлектәр менән эшләү, текстарҙан эҙләнеү минең һүҙ байлығымды үҫтерер, уҡыусыларға таяныс булыр тип ышанам.

Ғ. Ураҡсин. Башҡорт теленең аңлатма һүҙлеге.
Ф. Ф. Аҙнабаева. Башҡорт-рус һүҙлеге.
М. Х. Әхтәмов. Омонимдар(аҙаш һүҙҙәр) һүҙлеге.
М. Ғ. Усманова. Башҡортса-русса синонимдар һүҙлеге
М. Х. Әхтәмов. Башҡорт теленең антонимдар һүҙлеге.
З. Ғ. Ураҡсин. Башҡорт теленең фразеологик һүҙлеге.
Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр. БХИ.
ba. wikipedia. – интернет энциклопедия.