Презентация, доклад по химии на тему КАЛИЙ (9 класс на узбекском языке)

REJA:
1.KIMYOVIY ELEMENTNING OCHILISH TARIXI
2.TABIATDA UCHRASHI
3.DAVRIY SISTEMADAGI O;RNI,ATOM TUZILISHI
4.OLINISHI
5.ISHLATILISHI
6.XOSSALARI
A)FIZIK
B)KIMYOVIY
7.BIRIKMALARINING ISHLATILISHI
8.BIOLOGIK AXAMIYATI
9. XULOSA
10.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

asrlarda mishyak, surma,rux,fosfor,platina va boshqalar bilan tanish edilar.Ko’pgina elementlar XVIII asrda,ayniqsa XIX asrda ochilda.Ishqoriy metallarning birikmalari insoniyatga qadim zamonlardan malum edi.Masalan:potash qadim zamondan kir yuvishda foydalanib kelingan.
Ingiliz olimi GEMFRI DEVI 1807-yili metallarni olish maqsadida ishqorlarni elekti to’ki tasirida parchalash tajribasini o’tkazib ajoyib natijalarni oldi.U kaliyni olish uchun o’yuvchi kaliy bo’lagini platina disk ustiga joylashtirib,disk Bolta ustunchasiningmanfiy qutbiga ulab qo’ydi.O’yuvchi kaliyning tepasiga platina simni takizib uni ustunchanining musbat qutbga uladi.Biroz vaqt o’tgach elektrodlar tutashgan joyda o’yuvchi kaliy suyuqlanadi.Musbat qutbda gaz фокфдфвшбьфташн йгеивф уыф kaliyning mayday yaltiroq sharchalari paydo bo’ladi;ularnin ko’pchiligi charsillab yonib ketadi,bazilari xiralashib asta-sekin oksidlanadi.
G.Devi kaliyni olish usulini kashf etgandan keyin natriyni o’yuvchi natriydan qaytarishga kiishdi.G.Devi tajribasi ancha soda ko’rinsadaбишкщй иг usul bilan natriy va kaliyni olish u qadar oson emas.DEVI kaliy va natriyni olish bilan birga ularning xossalarini ham batafsil

kimyoviy usulda xosil qilindi.Ular ishqor bilan temir qipig’I aralashmasini miltiq stvoliga joylashtirib qattiq qizdirdilar:
4KOH+3Fe→Fe3O4 +K +H2
Ajralib chiqayotgan kaliy bug’lanib miltiq stvoli devorining ancha sovuq qismida kondensatlanadi.”Kaliy” nomini 1810 yili Gulbert fanga kiritdi.Bu nom arabcha alkaliy so’zidan olingan bo’lib dengiz o’simliklarining kuli –degan manoni anglatadi.Devi tomonidan ishqoriy metallarning kashf etilishi fanning tarixiy taraqiyoti yo’lga zamin yaratib qo’ygan edi.
TABIATDA TARQALISHI
I gruppa elementlaridan tabiatda eng ko’p tarqalganlari qatoriga kaliy ham kiradi. Uning нук зщэыедщпэшвфпш massa ulishi 2.5% tashkil etadi.Tabiatda kaliyning eruvchan birikmalari kam uchraydi.Masalan dangiz suvida atigi 0,04% kaliy tuzlari bo’ladi,kaliy tuzlarining ko’pchiligi tuproqda ushlanib qoladi va tuproqdan o’simliklar organizmga o’tadi.uning muxim minerallai jumlasiga silvin KCl,silvinit KCl·NaCl,karnalit KCl·MgCl2·6H2O, kainit KCl·MgCl4·3H2O,shenit K2SO4·MgSO4·6H2O,

element yoki murakkab moddalar bilan birikmalar xosil qiladi.
Kaliy tuzlarining katta uyumlari Germaniyaning Stassfurt konlarida, Fransiyaning Elzas konlarida va boshqa konlarda uchraydi.
Tabiatda kaliyning asosiy qismi silikatlar xolida uchraydi:
Masalan:
K2O∙Al2O3∙6SiO2―ortaklaz
KAl2[AlSi3O10]― kaliyli slyuda
K2O·Al2O3·SiO2 ―leysit
Kaliy xayot uchun zarur element bo’lib o’simliklar organizmida ,ayniqsa shakarqamish va tamakida ko’p bo’ladi.
Tabiatda uchraydigan kaliy 93,03% 3919 K dan ,6,91 % 1941 K va 0.0119% dan iborat.Tarkibida natriy va kaliy saqlovchi minerallarda hamma vaqt ozroq miqdorda bo’ladigan rubidiy va seziy tuzlari ham o’zgarishga uchrab turadi.Litiy minerali birmuncha farq qiladi.Gap shundaki litiy ioni ancha kichik o’lchamga ega bo’lib ,u kislotali

sababli uning silikatlari va aliyuminiysilikatlari mustaxkam bo’ladi.Eng ko’ptarqalgan minerallaridan spodument Li2O·Al2O3·4SiO2 xisoblanadi.
Ishqoriy metallarning materik yoki dastlabki birikmalari bir necha milyard yil ilgari asosan murakkab tuzilishga ega bo’lgan birikmalar silikatlar va alyuminiy silikatlarning yani silikat kislota tuzlari tarkibiga kirgan,ularning tarkibida alyuminiy oksid ham bo’lgan.alyumosilikatlar uglerod (IV)-oksid va suv ishtirokida asta-sekin yemirilib karbonat ,sulfat va xlorid kislotalarning tuzlarini xosil qilgan.Bukislotalarning eruvchan tuzlari dengiz va okeanlarda to’plana brogan va suv bug’lagan sari bu tuzlarning konlari paydo bo’lgan .Ishqoriy va ishqoriy-ye metallarining ikkilamchi birikmalari,masalan,sulfatlar,karbonatlar,xloridlar ana shu birlamchi materik birikmalardan xosil bo’ladi.Dala shipatlari,chunonchi:albit,ortoklaz suv va uglerod(IV)-oksidi tasirida karbonatlar,kvars va kaolin xosil qiladi:
Na2O·Al2O3·6SiO2+CO2+H2O→Na2CO3+Al2O3∙2SiO2∙2H2O+4SiO2

K2CO3+H2SO4→K2SO4+H2O+CO2
DAVRIY SISTEMADAGI O’RNI,ATOM TUZILISHI.
Tartib nomeri 19,atom og’irligi 39,102 tabiatda uchraydigan izotoplarining massa soni 39 ,40 ,41.
Kaliy rubidiy, seziy,fransiy―kaliy gruppachasini tashkil qiladi.Bu elementlar kimyoviy xossalari jixatdan natriy ayniqsa litiydan farq qiladi.Bu xususyat ularning atom va ion raduslari kattaligiga va atom tuzilishiga bog’liq. Natriy va boshqa ishqoriy metallar simobda eriydi va intermetallik birikmalar- amalgamalarga aylanadi.

bo’yaladi. Kaliy alangani binafsha-siyoh rangga , pubidiy qizil, seziy esa binafsha tusga bo’yaydi. Shu usul bilan bu metallar borligi aniqlanadi.
.
I gruppa elementlari atomlarining oxirgi electron qobig’I yoki enegetik pog’onasida bittadan electron bo’ladi,shu sababli ulartning hammasi bir valentlikni namoyon qiladi.
1Grux elementlarining electron tuzilishi quydagicha:
Li 1S2 2S1
Na 1S2 2S2 2P6 3S1
K 1S2 2S2 2P6 3S2 3P6 4S1
Rb 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p6 5s1
Cs 1s2 2s2 2p6 3s23p6 3d10 4s2 4p6 4d10 4f14 5s2 5p6 5d10 6s1
Fr 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d10 4s2 4p 4d10 4f14 5s25p6 5d10 6s2 6p6 7s1

bo’lishida faqat s-elektronlar ishtirok etadi.
OLINISHI:
Birinchi gruppa ishqoriy metallarni olish uchun dastlabki modda sifatida ularning tuzlariбифяш чщддфквф gidroksidlari ishlatiladi.Natriy va kaliy olish uchun tabiatda toza xolda uchraydigan natriy xlorid va kaliy xloriddan foydalaniladi.Boshqa metallarning tuzlari tabiiy xomashyoni qayta ishlash bilan olinadi.Modalarning suvli va suvsiz eritmalaridan ,shuningdek ularning eritmalaridan elektr toki o’tkazilganda elektrodlarda kimyoviy reaksiyalar boradi:anoda –oksidlanish ,katodda –qaytarilish jarayonlari boradi.
Sanoatda kaliy va natriy olish uchun suyuqlantirilgan tuzlari elektroliz qilinadi.Eletroliz jarayonida katodda chiqayotgan suyultirilgan kaliy yuqoriga qaklqib chiqadi va nay bo’ylab xarakatlanadi:
K+ + e =K
Anodda фокфдши chiqayotgan xlor
Cl―e=Cl
Cl +Cl=Cl2
boshqa nay orqali chiqib ketadi.

chiqarishda va keramik mddalar olish,sunniy tolalar ishlab chiqarish va minerallar olishda ishlatiladi.Vatanimizda quril;gan soda zavodi (Qoraqalpoqistonda) 2004-yil ishga tushirildi.Kaliy mikroelementlar tarkibiga kiradi.inson organizmida ham muxim axamiyatga ega bo’lib xujayralarda natriy bilan birga osmotic bosimni taminlaydi,o’simliklarda ham muxim axamiyatga ega bo’lib, o’simlik gulini tutib qolishini taminlaydi va mo’l xosil garovi xisoblanadi.
Ishqoriy metallarning tibbiyotda va farmatsiyada ishlatilishi.
Hozirgi paytda litiy ioninng organizmdagi orni ancha yaxshi o’rganilgan. Litiy ionlari inson psixikasidagi o’zgarishlarda asqotishi topilgan.
O’rtacha odam vazniga(70 kg) nisbatan organizmda kaliy 250 g, natriy –70 g ni tashkil etadi.

hazm qilish shiralarida). NaCl hisobiga organizmdagi qon bosimi boshqarilib turadi.
Kaliy ioni organizmda hujayra ichidagi ion hisoblanadi.U ko’pgina boikimyoviy va fiziologik jarayonlarda, masalan nerv impulslarining harakatida ishtirok etadi. Kaliy ionining qonda mo’tadil miqdorda bo’lishi yurakni normal ishlashi uchun kerak. Bir sutkada 2-3 g kaliy kerak bo’ladi.
Natriy gidrokarbonat (NaHCO3) ichdan antatsid modda sifatida buyuriladi, shuningdek ingalyasiya, chayish, uvish uchun tavsiya etiladi. Tibbiyotda amaliyotida natriyning (xloridi, bromidi, iodidi, sulfati, tiosulfati, nitriti va b.) hamda kaliyning (xloridi, bromidi, iodidi va b.) keng qo’llaniladi.

ko’p suyuqlik yo’qotganda quyiladi. 3-5-10%li eritmalari gipertonik eritma deyiladi va yaralarga yiring tortuvchi vosita sifatida qo’yiladi.2-5% li NaCl AgNO3 bilan zaharlanish sodir bo’lganda buyuriladi,shunda AgCl cho’kmasi hosil bo’lishi hisobiga zaharlanish oqibatlari tezda so’nadi. Natriy bromid (NaBr) va kaliy bromid (KBr) tibbiyotda tinchlantiruvchi vosita sifatida ishlatiladi.Ular bosh miya qobig’idagi qo’zg’alish va tinchlantirish jarayonlarini me’yoriga keltiradi.
Natriy yodid (NaI) bo’qoq va endokrin kasalliklarini davolashda tavsiya etiladi.
Natriy birikmalari organizmda asosan hujayra atrofidagi syuqliklarda mavjud(qonda,limfa va ovqat hazm qilish shiralarida).NaCl hisobiga organizmdagi qon bosimi boshqarilib turadi.

KOH elektroliz usulida olinadi.
Kaliy ioni organizmda hujayra ichidagi ion hisoblanadi.U kopgina boikimyoviy va fiziologik jarayonlarda, masalan nerv impulclarining harakatida ishtirok etadi.Kaliy ioninng qonda mo’tadil miqdorda bo’lishi yurakni normal ishlashi uchun kerak.1 cutkada K 2-3 g kerak bo’ladi.
Tseziy va rubidiy fotoelementlar tayyorlashda ishlatiladi.Nur ta’sirida Rb va Cs ning valent elektronlarini oson ajralishi yorug’lik energiyasini elektr energiyasiga aylantitish imkoniyatini beradi.

va нутgil metall.Suyuqlanish temperaturasi 63,8 C ,qaynashi 775 C .Zichligi 0,8 g/sm .Bundan ko’rinib turibdiki kaliyning zichligi suvning zichligidan kichik shuning uchun u suvda cho’kmaydi.
Ishqoriy metallar kub krislall panjaraga ega. Yangi kesilgan metallar ko’rinishi odatdagi metallarga o’xshaydi. Metallik yaltiroqlikka ega.
Barcha ishqoriy metallar kerosin(tseziy havoda portlaydi) ostida yoki inert gaz muhitida saqlanadi. Ishqoriy metallar engil metallar hisoblanib, pichoq bilan oson kesiladi. Litiy kerosindan engil, shuning uchun parafin ostida berk idishga yg’iladi.Ularni ichida eng qattiq holatda uchraydigani kaliy u yuqori issiq va elektr o’tkazuvcanlikka ega.

berishi va metall ionlariga aylanishiga bog’liqdir. Metallar orasida ishqoriy metallar kuchli qaytaruvchilardir. Davrda qaytaruvchilik xossasi o’ngdan chapga qarab, guruhda yuqoridan pastga qarab ortadi. Barcha ishqoriy metallar kuchli qaytaruvchilar. Ular juda oson +1 zaryadli ionlarga o’tadi. Ionlanish entalpiyasining kichikligi, ionlarning sharsimonligi, kam qutblanuvchanligi ularning kimyoviy xossalarini belgilaydi. Kovalent bog’ hosil qilish qobiliyati litiyda eng yuqori. Metallarning bug’larida Li2,Na2 hosil bo’lishida bog’ kovalent. Boshqa bog’larda ion bog’ hissasi ortib boradi.
Kislorodda yondirilganda faqat litiy oksid hosil qilib boshqa ishqoriy metallar peroksidlar va superoksidlarga aylanishi kuzatiladi:
2Na+O2=Na2O2
K+O2 =KO2
Rb+O2=RbO2

+ 2H2O = 2NaOH +H2O2 2KO2+2H2O=2KOH+H2O2+O2
Peroksidlar yopiq sistemalarda kislorod manbasi sifatida ishlatiladi:
2Na2O2+2CO2=2Na2CO3+O2
Peroksidlardan oksidlarni metallar qo’shib olish mumkin:
Na2O2+2Na= 2Na2O K2O2+2K= 2K2O
Natriy va kaliy oksidlari oq rangli, rubidiy va seziy oksidlari sariq rangli. Ishqoriy metallar oksidlari suv bilan shiddatli ta’sirlashadi. Oksidlarning faolligi Li2O dan Cs2O qarab ortib boradi.
. . Меtallarning metallmaslar bilan birikmalari.
Ular vodorod bilan gidridlar hosil bo’lib:
K+H2=2KH Ca+H2=CaH2 2Al+3H2=2AlH3
Kislorod bilan oksidlar, peroksidlar olinib:

bilan sulfidlar, fosfor bilan fosfidlar, azot bilan nitridlar, uglerod bilan karbidlar, kremniy bilan silitsidlar hosil qiladi.
.Metallarning suv bilan ta’siri. Ishqoriy va ishqoriy yer metallari suv bilan shiddatli ta’sir etadi. Bunda metall gidroksidi va vodorod hosil bo’ladi
K+H2O→KOH+H2 Na+H2O→NaOH+H2

Deyarli barcha kislotalar bilan tuzlari ma’lum. Bu tuzlar suvda yaxshi eriydigan, ionli kristal panjaraga ega birikmalardir.
Analitik kimyoda litiy va natriyning tuzlaridan 4,4’-dimetilaminodifenil metanning metanoldagi eritmasi holatida cho’ktirishi mumkin. Natriy va ruxning aralash uranilasetatlari ham [ NaZn(UO2)3(CH3COO)9⋅6H2O] suyultirilgan sirka kislotasidan cho’ktiriladi. Kaliy tuzlaridan
KHC4H4O6 (gidrotartaratlar) va K3[Co(NO2)6] suvda yomon eriydi. Ular ishqoriy metallarning sifat va miqdoriy tahlilida ishlatiladi.
Kalsinirlangan soda (Na2CO3), kristall soda (Na2CO3*10H2O), ichimlik sodasi (NaHCO3) ko’p ishlab chiqaziladi.

va boshqa maqsadlarda ishlatiladi. Natriy gidroksidi 328oS suyuqlanadi. 20oS da suvda 109 g natriy gidroksid eriydi .U kuchli ishqor, shuning uchun o’yuvchi natriy deb ataladi. Ishqor teriga tushsa terini kuydiradi. NaOH dan ayniqsa ko’zga sachrashidan ehtiyot bo’lish kerak, kozga tushsa ko’zni ko’r qiladi.
Osh tuzi NaCl- natriy metali, xlor, natriy gidroksid, xlorid kislota ishlab chiqarishda xom ashyo.
Natriy sulfat glauber tuzi yoki mirabilit holatida Na2SO4*10H2O holida uchraydi. Tibbiyotda va shisha ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Kaliy tuzlaridan KCl, KNO3, K2SO4 kaliyli o’g’itlardir. Kaliy nitrat qora poroxning tarkibiga kiradi: KNO3-68%; C-17%;S-15%.
Tseziy va rubidiy fotoelementlar tayyorlashda ishlatiladi. Nur ta’sirida Rb va Cs ning valent elektronlarini oson ajralishi

rangli eritma hosil qiladigan kristall qattiq modda. Davlat farmakopeyasiga kiritilgan. Odatda tashqaridan surish uchun ishlatiladi. Dezinfektsiya qiluvchi va kuchli oksidlovchi modda.
Kaliy gidrid KH vodorod atmosferasida 200°S dan boshlab uziga vodorodni biriktirib KH xosil qilinadi. KH juda aktiv, ok kristall modda.
Kaliy kislorod bilan oksid K2O, peroksid - K2O2 va geperoksid - KO2, ozonid - KO3 xosil qiladi.
Kaliy xavoda yonganida K2O2 va KO2 larning aralashmasi xosil buladi. Kaliy oksid xam xuddi natriy oksid kabi olinadi.
Kaliy ozonid KOH ga ozon ta'sir etganida xosil buladi.
4KOH + 4O3 --> 4KO3 +O2 + 2H2O

ancha aktiv element. Kaliy suv bilan juda shiddatli reaksiyaga kirishib, vodorod ajratib chiqaradi va kaliy gidroksid xosil buladi:
2K + 2H2O --> H2 + 2KOH
Bundan tashqari kaliy quydagi reaksiyalarga ham kirishadi:
4KOH + 4O3 --> 4KO3 +O2 + 2H2O
CaC2 + 2KF --> CaF2 + 2C + 2K
2KO2+2H2O=2KOH+H2O2+O2

Be+2KOH=K2BeO2+H2
Be+2KOH+2H2O=K2[Be(OH)4]+H2
Zn+2KOH+2H2O=K2[Zn(OH)4]+H2

Pb+2KOH+2H2O=K2[Pb(OH)4]+H2;
Pb+4KOH+2H2O=K4[Pb(OH)6]+H2
KOH+HClO3→KClO3+H2O
Natriy va kaliy oksidlari oq rangli, rubidiy va seziy oksidlari sariq rangli. Ishqoriy metallar oksidlari suv bilan shiddatli ta’sirlashadi. Oksidlarning faolligi Li2O dan Cs2O qarab ortib boradi.

metallar xloridlarining eritmalarini elektroliz qilish orqali olinadi.
2MeCl+2H2O=2MeOH+H2+Cl2
Ishqoriy metallar galogenlar bilan shiddadli va issiqlik chiqishi bilan ta’sirlashadi:
2Me+ F2= 2MeF
Juda oson ishqoriy matallarning sulfidlari hosil bo’ladi:
2Me+S = Me2S
Me2S larni oltingugurt bilan qo’shib suyuqlantirilsa persulfidlar hosil bo’ladi.
K2S, K2S2, K2S4 , K2Sn n=1-:- 6;

bog’lanishi ion tabiatli.
Suyuq ammiak bilan ishqoriy metallarning reaksiyasida amidlar, imidlar va nitridlar hosil bo’ladi.
2K+2NH3=2KNH2+H2 2K+NH3=K2 NH+H2
6K+2NH3=2K3N+3H2
Natriy va boshqa ishqoriy metallar simobda eriydi va intermetallik birikmalar- amalgamalarga aylanadi. Kaliyning tuzlaridan KMnO4 oksidlovchilik xossalarini namoyon qiladi:
Kaliy permanganatning oksidlovchilik xossalari:

3H2O + K2SO4
2KMnO4 + 3Na2SO3 + H2O = 2MnO2 + 3Na2SO4 + 2KOH
2KMnO4 + Na2SO3 + 2KOH = 2K2MnO4 + Na2SO4 + H2O
Bu yerda natriy sulfit o’rniga kaliy yodid, natriy tiosulfat yoki istalgan boshqa qaytaruvchi olish mumkin.
Texnikada kaliy permanganatning olinishi. Marganes (IV) oksidiga KOH bilan kislorod qo’shib olinadi.
4MnO2 + 4KOH + 3O2 = 4K2MnO4 + 2H2O
3K2MnO4 + 2CO2 = 2KMnO4 + 2K2CO3 + MnO2
2K2MnO4 + Cl2 = 2KMnO4 + 2KCl

oqlashda ham ishlatiladi.
KOH texnikada KCL ning suvdagi eritmasini elektroliz qilish usuli bilan olinadi. K2CO3 ga oxak ta'sir ettirib xam KOH olish mumkin.
KOH ochik xavoda CO2 bilan reaksiyaga kirishib K2CO3 ga aylanadi. Shuning uchun u berk idishda saklanadi.
KOH+CO2→K2CO3+H2O
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, kaliy va uning brikmalari kimyo labaratoriyalarida va sanoatda muxim axamiyatga ega xisoblanadi.Bundan tashqari qishloq xo’jaligida mineral o’g’it sifatida ham diqqatga sazovordir.Tirik organizmlarning yashashi uchun ham muhimdir,chunki kaliy natriy bilan birga xujayralarda moddalarning kirish va chiqishini taminlovchi omil bo’lib xizmat qiladi.

va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b.
2.Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashg’lotlar.Farmatsevtika institute talabalari uchun/ mualliflar: S.N.Aminov?R.Aristanbekov, H.R.To’xtaev va boshqalar, Toshkent,2005. 368 b.
3.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov , Anorganik kimyo- Toshkent. ”O’zbekiston”, 2003.-428 b.
4.N.L.Glinka,Obshaya ximiya. Uchebnoe posobie dlya VUZov.- L.Ximiya
1980, 780 s.
5 H.R.Rahimov , Anorganik kimyo T., O’qituvchi. 1984. 422 s.
6 H.R.To’xtayev, Anorganik kimyo ma’ruzalar matni. Toshkent,2001.244 b.
7.www.goole.uz
8.www.ziyonet.uz