Презентация, доклад к уроку марийской литературы Марий калык муро

лий гын.
Мо ден илыш сӧраса?..
Шочмо – кушмо сай муретын
Кӧргӧ тулжо куатан.
Кушто йылме огеш керт гын,
Кугу ӱшан – мурылан!
Шабдар Осып

Тиде мураш келыштарыме почеламут. Калык мурышто мут ден семже иканаште шочыт. Эн тоштылан йӱла дене кылдалтше муро – влак шотлалтыт. Идалыкын тӱрлӧ жапыштыже, пайрем годым калык мурым мурен. Шорыкйол, Ӱярня, Кугече, Семык пайрем йӱла муро дене пырля эртаралтын. Ожнысо еҥ – влак пӱртӱс деч поро кумылым сӧрваленыт, умен шочшо шурным, сай кушшо вольыкым вученыт.
Шошо ага, шудо солымо жап, уржа-сорла мурсем почеш эртен. Теве Татар кундемыште илыше марий-влак шудо солымо годым тыгерак муралтеныт:
Эй, айста гына, ӱдыр-влак, олыкыш каена,
Эй, айста гына, ӱдыр-влак, муралтен колтена,
Эй, айста гына, ӱдыр-влак, муралтен колтена,
Эй, ода шиж мо рвезе ӱмыр эртымыжым?

шкешотан улыт. Кеч-могай мурат айдемын илышыж ден чак кылдалтеш. Тудын илышыже, пашаже да кӧргӧ чон шонымашыже пӱртӱс сӱрет гоч ончыкталтеш. Теве ожнысо мурышто тыге ойлалтеш:
Коремжат келге, вӱдшат уке,
Ой, имнем кузе йӱкталаш?
Илышыжат неле, ӱмыржат кужу,
Ой, ӱмырым кузе шукталаш?

сылне. Вет тудо ик тукым гыч вес тукымыш саем толын. Ныжылге кумылым ончыкташ мурызо – влак ласкательный суффикс – влакым чӱчкыдын кучылтыт: -ал, -алт, -ылд.
Кӱзалальым курыкын вуйышкыжо,
Шогалальым мардежлан ваштареш…
Мурылаште –ат, -ла, -лай частице-влакымат чӱчкыдын верештына.
Ошвичынат келгыжым шинчалам ыле гын,
Ом шинчылдал ыле-лай мурамеш…

Марий мурын ик ужашыже – такмак. Тудо муро семынак фольклорын кумдан шарлыше жанрже. Такмак муро деч кӱчык формыжо да тӱрлӧ сем дене муралт кертмыж дене ойыртемалтеш. Тудо - самырык тукымын модын канымаштыже чон ден чон кутырымо йӧн. Кажне самырык еҥ такмак гоч шкеж нерген але мер илыш нерген кӱчыкын да сылне йылме дене каласа. Такмакын чаткалыкше да вийже – илышнам сылне йӧн дене аклен моштымаште. Такмак чыла вереат йоҥга: модыш касыште, пайремыште, пашаште, канышыште, икманаш, кеч – могай жапыштат. Такмак калык кумылым нӧлта, веселанда, илыш моторлыкым мокта, айдемын койыш-шоктышыжлан акым пуа. Кӱчык такмакыште самырык еҥ илышын тӱрлӧ шӧрынжым шке чонжо гоч почын пуа. Муро ден такмак моткоч лывырге улыт, жап дене келшышын нуно эре вашталт шогат.

Айста ӱдыр-эрге-влак
Муралтен кушталтена.
Муралтена, кушталтена,
Семже ден такмаклена.
 
Пӱнчер ямле, Пӱнчер ямле,
Пӱнчерын вӱдшӧ тамле,
Пӱнчер ӱдыр-рвезе-влакын
Мурен – куштымышт ямле.

шуктымо почеш кажныже шке жапыштыже муралтеш. Нуным радам дене шындыл кайыме годым тичмаш спектакльым ужаш лиеш. Сӱан муро кок сем дене муралтеш. Иктыже – чынжымак йӱлам шуктымо нерген кужу семан муро. Тышке сӱан калыкым, ӱдыр ден качын ача – аваштым, родо – тукымыштым да молымат моктымо муро – влак пурат. Весыже – тӱҥ шотышто оръеҥ ден качылан, жапын – жапын савуш ден ончылношогышылан койдарен – тыланен пӧлеклыме муро аршаш.

Икымшыже – тиде, уналыкеш толмеке, суртаным, тудын сийжым, илемжым, родо – тукымжым аклен да моктен мурымо – влак. Тушкак суртанлан тауштымо муро пура. Каласаш кӱлеш, южо мурын мутшо ритмлан келшен ок тол. Но калык мурын шке шотан ойыртемже уло: гласный йӱк шуйдарен муралтеш. Адакше тылеч посна ситыдыме слогым кӱчык да кужу форман почешмут ден суффикс – влак темаш полшат: вел – веле, гын – гына, ден – дене, - лай, - ай, - ат.

Валериан Михайлович Васильев (Ӱпымарий) (1883-1961) – первый марий учёный, филологий наука доктор, лӱмло йылмызе, фольклорист, этнограф. В.М.Васильев 1883 ий 13 январьыште Башкортостан Янаул район Тумна ялеш шочын. Изинекак тунемаш тыршен. Шке ялысе школышто, Ӱпӧ, Пӱрӧ олалаште шинчымашым поген. 1917 ийыште Озаҥысе университетым тунем лектын. Краснококшайск (Йошкар-Ола) педтехникумышто, Марий пединститутышто туныктен. 1937 ий гыч пенсий марте Йыпмым, литературым да историйым научно – шымлыше институтышто (МарНИИ-ште) ыштен.
Валериан Михайлович марий калыкын грамотностьшым нӧлташ чот тыршен. Тиде шонымаш денак «Марла календарьым» савыктен лукташ тӱҥалын, тӱҥ редакторжат тудак лийын. Калык историйым, йылмым, илыш-йӱлам шымлен, 200 утла тӱрло научный статьям, йылмым туныкташ ятыр пособийым, мутерым савыктен луктын: «Марла букварь», «Книга для чтения», «Русско-марийский словарь», «Марий мутер» да молат.
1931 ийыште Москваште учёныйын «Марий калыкын йомакше, ойлымашыже, туштыжо, тошто мутшо» книгаже лектеш. Тышке 10 йомак,7 мыскара, 441 тушто. 227 тошто мут, 472 муро да 63 пале пурталтыныт. Тыге писатель-учёный Васильевын пашаже марий наукылан вияҥашыже кугу негыз лийын.

Васильев
Валериан
Михайлович

ий Мишкан районысо Шаде Шогертен ялеш шочын. Ялысе тӱҥалтыш школ деч вара 6-шо класс марте Нерге школышто тунемын. Еш дене Уфа олашке илаш кусненыт. Тудо пеш тыршен тунемын, Уфасе 73-шо школым ший медаль дене тунем пытарен.
1987 ийыште Башкир Кугыжаныш университетыш тунемаш пурен.
1990 ийыште Марий Кугыжаныш университетыш куснен. 1992 ийыште йошкар диплом дене тунем лектын. Диплом пашам ойӧрӧ нерген возен.
1992-1993 ийлаште - руш йылме кафедрын преподавательже. Аспирантурышто тунемын. 1996 ийыште кандидатлык диссертацийым арален.
2001-2004 ийлаште Марий университет пелен докторантурышто тунемын. 2006 ий 29 декабрь годсек руш йылме кафедрын профессоржо. Абукаева Л.А. 60 наре шымлымаш пашам да 2 монографийым возен.
Любовь Алексеевна Мишкан район гыч икымше марий ӱдырамаш доктор.

Абукаева Любовь Алексеевна

толна. 2 гана
Тендан ялда пешак ямле, калыкдат кумылан,
Миен – толын илалаш чон шона. 2 гана
 
Тенданат – лай пурада пешак тамле
Пӧртылынат пуражым шолтена. 2 гана
Калыкда – лай пешак поро, уремдат ямле,
Пӧртылынат мокталтен ойлена.
 
Айста гына йолташ–в(ы)лак муралтен колтена,
Таушталын мурымо жапна шуын. 2 гана
Муралтенат – муралтен, таум ыштена,
Мемнанат – лай кайышаш жапна шуын. 2 гана