Презентация, доклад на тему Отбасылық мерекелердің тәрбиелік мәні тақырыбына презентация

Нұржамалдың
«Қыпшақ тілі ескерткіштерінің тілі» деген тақырыптағы
БIТIРУ - МАМАНДЫҚ ЖҰМЫСЫ

Жоспары: Кіріспе І. “Кодекс Куманикус” – ескі қыпшқ жазба ескерткіші ІІ. Армян жазулы қыпшақ тілінің ескерткіштері ІІІ. Қыпшақ Берке фақиһтың тілі. Қорытынды Пайдаланған әдебиеттер

қазіргі
қазақ тілімен сабақтастығын, даму барысындағы
өзгерістерін анықтау.
Бітіру-мамандық жұмысы үш тараудан, кіріспе
мен қорытынды және пайдаланған
әдебиет тізімінен тұрады

сұлтандарының жәдігерліктері, Хорезмдегі әдеби шығармалар мен армян- қыпшақтарының түрлі жанрдағы жазба мұралары қыпшақ тілінде хатқа түскен

латын, араб, армян, славиян жазуларымен хатқа түсіп, бүгінгі күнге жеткен печенег, қыпшақ тілдердегі жәдігерліктерінің қазіргі түркі тілдері арсында алатын орны үлкен” Э. Р. Тенишев

Еуропалық зерттеушілердің кумандар жайында жайында жазған тарихи этнографиялық және лингвистикалық еңбектерде 3 Орыс жылнамаларында 4 Араб ғалымдары еңбектерінде 5 Армян қыпшақтары тіліндегі іс қағаздарда

–жалпы түркі жазушыларына ортақ әдеби тілде және қарапайым халықтың ауызекі тілінде жазылған
Ә. Қурышжанұлы.

армян тілінде құрастырып, жазып шыққан Мхитар Гош. Ол діни заңдар және азаматтық заңдар деген екі бөлімінен тұрады. 1519 ж армян-қыпшақтары “Төре бітігінің” азаматтық заңдар бөлімін қыпшақ тіліне аударды.

тұрады.
ХІІІ ғасырдың ІІ жартысынан құрастырылып, ХІV ғасырдың басында аяқталған
Жазылған жері мен жазылу мақсаты туралы мәлімет жоқ.
2 бөлімнен тұрады.

тілдердегі баламалары.
Куман тіліндегі есімдер мен есімдіктердің септелу үлгісі және олардағы куман сөздерінің латынша аудармалары
Лексикалық мағыналарына қарай 40 топқа бөлініп берілген латынша-парсыша және куманша сөздік.

куман тілінің қысқаша грамматикалық очеркі
Итальян тілдерде жазылған өлеңдер
Латын тілінде жазылған текстер
Жазылмай бос қалған беттер

Екінші бөлім

Тіл үйрену үшін

Христиан дінін уағыздау үшін

көбірек көңіл аударғаным “Куман тілінің сөздігі” болды. Бірақ мен қанша әуреленсемде, оны оқып, ештеңе шығаралмады”
Л. В. Лейбниц

Алғы сөз Кіріспе

латын тіліндегі аудармалары

3 куманша- латынша
парсыша-латынша
немісше –латынша сөздіктеріне арналған

басып шығарып, “Кодекстің” Т.Ю. Клапрот айтқанындай сөздіктен ғана емес, 2 бөлімнен тұратын қол жазба екендігін әйгілі еткендігі, сондай-ақ “кодексті” халықаралық ғылым тілі болып саналатын латын тіліне аударып, оның даңқын барлық әлемге жаюы.

2 Куманша –немісше сөздік
3 Жеке сөйлемдер мен сөз тіркестері
4 Куман текстері мен олардың аудармалары
5 Сөз тізімі
6 Түзетулер

міндеті –Кодекстің Р. Кун басып, фонетикалық құрылымын зерттеп, “Кодекстің” орфография ережелерінен ауытқып жазылған жерлерін анықтау.

Діни текстер
3) Әр алуан сөздерден түзілген сөздікшелер, кез келген сөздердің тізімі жеке сөз бен тіркестердің жиынтығы
4) Куман тілінің грамматикалық ерекшеліктердің очерктері немесе үлгілері.

Молдавия, Румыния жерлеріне қоныс теуіп, қауым болып өмір сүрген, армян-григориан дінін тұтынып, қыпшақ тілінде сөйлеген этникалык топ түркологияда «армян-қыпшақтар», ал олардың армян алфавитімен жазып қалдырған жәдігерліктері «армян-қыпшақ жазба ескерткіштері» деп аталып жүр.

жайын сөз етпекпіз. Акт кітаптары әуелде Каменец-Подольскийде сақталып, XIX ғасырдың екінші жартысында Киевке әкелінді. Осы жерде ол кітаптарды тігіп, мөрлеп, парақтарын қайта нөмірлейді. Акт кітаптары жайындағы алғашқы мәліметтер: М.Бжшкян, М.Владимирсий-Буданов, С. Ешзарянц, Х.И. Кучкук-Иоаннесов еңбектерінде кездеседі

Киівсаго Центрального архіву давніх актив” деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғайды

бай. Оларды түркі халықтарының мәдени-рухани дүниесіне, материалдық мәдениетіне, қоғамдық-әлеуметтік өміріне, кәсібі мен тұрмыс-салтына қатысты сөздер мен сөз тіркестері кеңінен көрініс тапқан.

ішкен төрешілердің аты-жөндері жаугерлері жайы.
2 Негізгі текст: даугерлер мен куәлардың сөздері өзгертілмей жазалады.
3 Екі жақты тыңдап болғаннын кейін
аяқтау.

тілдеріне ортақ сөздер, яғни жалпы
түркілік сөздерден тұрады. Көне дәуірлерден жеткен
түркілік сөздердің үлкен бір тобы, қазіргі түркі тілдерінің
Өзіндік жүйесін құрайтын фонетикалық өзгерістерге
ұшырағанымен, негізгі тұлғалары мен лексикалық
мағыналары сақталғанын көреміз. Жазба
дереккөздерге сүйене отырып, көне
түркіден бастап, кейінгі дәуір ескерткіштері тілінен
көрініс тапқан бұл сөздердің тілдің даму нәтижесінде
фонетикалық, семантикалық, тұлғалық
өзгеріске түсу процесін белгілі дәрежеде
бағамдауға болады.

адам” төрәчі “төреші, сот”, хол бітік “қол хат”
Сауда сатыққа байланысты сөздер: алышлы берішлі кіші, пай лаш, базар, кебіт, члаш, ахча, пул.
Әшекей атаулары: алтын, сувлы йузүк, білазук, бойунчах
Тұрмыс-салт, киім-кешек, мата атаулары: атлас, хадифа, хырмыза, хас ипак, белбағ, іч етік, иалақ топ

бычах, балта т.б.
Ер-тұрман атауы: ер, нохта, йүган, хайыш йүган, хамчы т.б.
Қоғамдық-әлеуметтік лексика: аға, бій, бійлік, бій аға, елчілік, султан, хан, ханыча, йазучы, тілмач, тілмачлых, мамлакат, тара, тарачі, ев-ел (ел-жүрт), сұ башы, борч

хабахчы, хазанчы, хойчы, ойунчу, сабончы, уста, сахтианчы, тамғачы, түкчі, тійірманчі, бітікчі, сазгерлік т.б.

Қандуд ибн Едгү алжинси ал-Қыбчақи) – XIV ғасырда Мысырда өмір сүрген адам, руы-қыпшақ. Өз нәсілі туралы Берке былай дейді: «Өзүм мүмін ва мүслім ма аслым Қыбчақ – Өзім мұсылман мұхаметтік, асылым – Қыпшақ.

(1341ж)
жазылған «Хусрау уа Ширин» атты әйгілі поэманың
авторы Құтыптың есімімен қоса айтылады.
Берке фақиһ –Құтыптың осы «Хусрау уа Ширин»
поэмасын 1383 жылы түп нұсқадан қайта көшіріп
жазған адам. Поэманың қазіргі күнге дейін сақталған
жазбасы – осы Берке фақиһ көшіріп жазған нұсқа.
Берке фақиһ та ақын болған. Ол Құтыптың
«Хусрау уа Ширин» поэмасын жай ғана
көшіріп қоя салмай, поэма біткеннен кейін өз атынан
102 жолдық 51 бәйіт жазып қалдырған.

бір
буынды ғана болып келетін 5 түрі (Г, СГС,
ГС, ГСС), негіз түбірдердің бір, екі, үш буынды
болып келетін 13 түрі (ГС, СГ, СГС, ГСС, ГСГС,
ГССГ, СГСГС, СГССГ, СГСГССГ бар екені
анықталды. Туынды негіздер 4-5 дыбысты
болып басталып, 8-10 дыбысқа дейін жеткен.

қолданылған.
Г-бір дыбысты, ашық буынды. Мысалы: аны-а-ны, аның-а-ның
дегендегі а тұлғасы.
ГС – екі дыбысты, бітеу орынды. Мысалы: анда (ан-да),
анчақ (ан-чақ), үзра (үз-ра)
СГ – екі дыбысты, ашық буынды. Мысалы: біла (бі-ла),
қач (қа-ч), маніндін (ма-нің –дін),
мені (ме-ні) дегендегі бі, қа, ма, ме тұлғалары.
СГС – үш дыбысты, тұйық буынды. Мысалы: бурунрақ
(бурунрақ), кізлан (кіз-ла-н),
татлығ (тат-лығ), түкат (түк-а-т)
ГСС-үш дыбысты, бітеу буынды.
Мысалы: арслан (арс-лан) сөзінің құрамындағы арс тұлғасы.

ай, ай (ай, ыт), ал-ат (ат-ып жіберді)
СГ – екі дыбысты ашық буынды: бу, бул, ма шылау не, те (де, айт) т.б.
СГС – үш дыбысты, тұйық буынды: бақ (қара), бар, баш, бер, беш, бол, біз, біл, бір, иен, йаз
ГСГ – үш дыбысты, екі буынды (ашық+ашық буынды): оқы, ула, іді, (ие), ікі.
ГСС – үш дыбысты, бітеу буынды: алт (асты).
ГСГС – төрт дыбысты, екі буынды (ашық+тұйық буынды): авуч (уыс), айақ, алыс, өкүш (көп)
СГСГ – төрт дыбысты, екі буынды (ашық+ашық буынды): бәрі йеті, тақы.
ГССГ – төрт дыбысты, екі буынды (бітеу+ашық буынды): алты.
СГСС – төрт дыбысты, тұйық буынды: төрт.
СГСГС – бес дыбысты, екі буынды (ашық+тұйық буынды): қадаш, қамыш.
СГССГ – бес дыбысты, екі буынды (тұйық+ашық): Барка (кісі аты).
СГССГС – алты дыбысты, екі буынды (тұйық+тұйық) буынды: тобрақ (топырақ).
СГСГССГ –жеті дыбысты, үш буынды (ашық+тұйық+ашық) буынды: йігірімі (жиырма).

Бірінші – түпкі түбір тұлғаларға әр алуан жаңа сөз тудырушы аффикстердің
қосылуы арқылы жасалған туынды негіздер. Мысалы: анчақ (ан-чақ),
үзра (үз-ра), татлығ (тат-лығ), біла (бі-ла) т.б.
Екінші – негізгі түбір тұлғаларға әр түрлі аффикстерді қосып
айту арқылы жасалған туынды негіздер. Мысалы: сана, кетар (кетір),
бірга, көргүз, йолдаш, бітік (жазу), тілак, бірла, тарлығ,
атлығ, йазмақ, оқымақ, йарат т.б.
Үшінші – туынды түбір тұлғалардың өзіне жаңадан сөз тудырушы
әр қилы аффикстерді қосып айту арқылы жасалған туынды негіздер.
Мысалы: атан, атағ (атақ), қутлуғча, касіксіз, барынча т.б.

сипатта кездеседі:
1 жаңадан сөз тудырушы
2 сөзді түрлендіруші
3 сөз бен сөзді жалғаушы қосымшалар

сөздерді, туынды үстеулермен етістіктер және қимыл атауларын тудыратын мына сияқты жұрнақтар:

- а (етістік) – тіла (өтін, сұра)
-ар (етістік) кетар (кетір)
-ге (үстеу) бірга (бірге)
-ағ (зат есім) атағ (атақ)
-даш (зат есім), йолдаш (жолдас)
-к (зат есім) бітік (жазу), тілак
-ла (етістік) кізла (жасыр), шішла (шыжғыр)
-ла (үстеу) бірла (бірге)
-луғ (сын есім) қутлуғ (құтты)

(көсемше) бітіб, оқыб, теб
-гай (қалау) білгайсан
-гүз (өзг.етіс) көргүз
-гіл (бұйрық-қалау) тагүргіл
-ғыл (бұйрық-қалау) бақғыл, қуртарғыл, саламғыл, санағыл

процестердi ашып-айқындау –бүгiнгi күннiң өзектi мәселесi.
Орта ғасыр ескерткiштер тiлi мен жаңа тiлдiң
сабақтастығын айқындауда және оларға лингвистикалық
тұрғыдан баға беруде ХIII-ХVII ғасыр жазба ескерткiштерiнiң
маңызы зор. Бiздiң бітіру мамандық жұмысымызға нысан
болған қыпшақ тілінің жазба ескерткiштерi Алтын Орда
дәуiрiнде жазылған аса құнды ескерткiштер болып табылады.

тілімен салыстыра қарасақ,
біріншіден, бұл екі тілдің арасындағы жалғастылықты,
екіншіден, қазақ тіліндегі жаңа тілдік құбылыстардың
басталуы, қалыптасу, тұрақтану процесін байқаймыз.

ескерткіштерінің тілі. А., 1986
2.Қашқари М., Түрік сөздігі. А., Хан – І том, 1997-590 б.
3.Құрышжанұлы Ә. Көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштер. 1975.
4.Құрышжанов Ә., Ибатов Ә. Ескi түркi жазба ескерткiштерi хақында.
5.Кiт.: Қазақ әдеби тiлiнiң тарихы мен даму жолдары. Алматы:1981 ж.
6.Құрышжанұлы Ә., Ескі түркі жазба ескерткіштері. Алматы: Қайнар,2001
7.Құдасов С. Армян жазулы қыпшақ ескерткіші. Алматы. 1990ж.
8.Сабыр М. Орта түркі тілі лексикасы мен қазақ тілі лексикасының
сабақтастығы. Алматы. 2004ж.
9.Сағындықұлы Б. Алтын Орда ескерткіштерінің тілі. Алматы. 1987ж.
10.Томанов М., Қордабаев Т. Тарихи грамматика мәселелері. – Алм.1975.
11.Хасанова С. Көне түркі және араб-латын жазбалары. Алматы. 1994.