Презентация, доклад по родному языку на тему Марий калык пайрем -влак

Нухова Ирина Рахимьяновнан презентацийже)

шарлыме кумдыкшо
Чыла тӱрлӧ марий-влак пайремлат
Эртарыме жап
Шорыкйол тошто йӱла почеш теле кечын иктӧр улмыж годым (22 теле), у тылзын шочмекыже, палемдалтеш. Пайрем кугарня водын пура да арня гыч ты кечынак мучашлалтеш.
Пайремын кӱлешлыкше
Шорыкйол пайрем идалык мучко толын шогышо пайрем радамыште ик тӱҥ верым налын шога. Тудо тошто ийым иктешла да у ийым почеш. Акрет годым калыкна ты пайрем дене шке ончыкылык пӱрымашыжлан ӱшаным шочыктен, озанлыкым вияҥден, ешын куатшым ешарен. Пайремын икмыняр лӱмжӧ уло. Ятыр марийже тошто Шорыкйол лӱмым арален коден. Тидыже шорык йолым кучымо ю сынан йӱла дене кылдалтын. Тыге коча-кована-влак у йыште шорык еш утларак ешаралтеш манын шоненыт. У ийын шочмыжым ончыктышо Шортйол, Шачял лӱм-влак утларак чынлан шотлаш лиеш, вет нуно чынак у пагытын толмыжым рашемдаш полшат. Пайрем озанлык, сурт кӧргӧ сомылым тӧрлымаште ю йӱлам кыҥдарыме дене, тыгак жапым весела модыш дене модын, мурен-куштен палемдыме дене виян. Таче кече марте ятыр йӱла радамже аралалт кодын огыл, а Васли кува ден Васли кугыза-влак, мужед модмаш пайрем жапым веселан эртараш полшат.

йӱла радам
Шорыкйол пайрем годым тӱрлӧ йӱла, ю, мужедмаш, модмаш, кумалмаш эртаралтыт. Чыла тиде ешын, озанлыкын поро ончыкылык ӱшанже, нур пасушто кугу шурно лектышым налме, вольыкын тӱланымыж дене кылдалтын. Тӱҥ йӱла-влак пайремын икымше кечынже шукталтыныт. Ожно кугезына-влак кокияш шурным ӱдымӧ нур ӱмбалне каван семын лум орам ыштеныт. Тыге нуно шушаш ийын тынарак каван кинде шурным тӱред налаш шоненыт. Садыштышт кушшо саскан пушеҥгын, вондын укшыжым рӱзалтен, оза-влак утларак емыж-саскам шочыкташ йодыныт. Шорыкын йолжым кучымат шорык ешым улаҥдыме дене кылдалтын. Ты кечысе игече ончыкылык шошо да кеҥеж могай лийшашым шижтарен ойлен.

Шорыкйол годым кажне суртоза пайрем лӱмеш, кудӧрт (сурт кува-кугыза) лӱмеш еш кумалтышым эртарен. Икымше кечынак икшыве ден Ӱдырсий йӱлам шуктышо ӱдыр-влак сурт еда коштыныт. Нуно суртоза-влакым У ий дене саламленыт, еш пиалым, озанлык вияҥмым, шорык ешаралтмым сугыньлекыт. Суртоза-влак уна-влакым кыне шӱр, пӱкш, тӱрлӧ тамле дене сийленыт. Кастене Васли кува-кугыза дене пырля моло мӧчӧр-влакат сурт еда тарваненыт. Кугезына-влак нунын деч ончыкылык пӱрымашыштым умылаш тыршеныт, вет уна-влак мо лийшашым каласкален, порым гына сугыньлен ойленыт. Тыгодымак Васли кува-кугыза-шамыч суртышто ыштен толмо сомылыштымат, еш илышыштымат тергеныт, шот радамым луген илыше-влакым вурсалташат ӧрын огытыл.

Пайремын моло кечынже калык жапым веселан эртараш тыршен. Ийгот дене келшышын тӱшкаш чумырген, ял калык ончылгоч кутырен келшыме "шорыкйол пӧртыш" толын. Тыште рвезе калыкше рвезе семын, илалшыракше илалше семын пайремым пайдалын эртарен. Самырык рвезе-влак "Сокыр тага", "Ний кучен" модыныт, ӱдыр-влак мужедыныт, шоҥго-влак калык ойпогым каласкален, йомакым, илышыште лийшым шарналтеныт.
Пайрем годым ойӧрӧмат эскереныт. Вургемым мушкаш, ургаш, тӱрлаш, неле пашам ышташ ок лий улмаш. Пайрем вашеш ямдылыме ӱстел сий шке поянлыкше дене ойыртемалтын. Тӱрлӧ кочкыш у ийыште тыгаяк поянлыкым конда манын шонымаш, оза-влакым поян ӱстелым погаш таратен.

Пайремын шарлыме кумдыкшо
Ӱярням чыла марий-влак пайремлат. Совет жапыште тиде пайремым Телым ужатымаш лӱм дене эртареныт. Таче тиде пайремын чын тӱсшым уэш пӧртылтымӧ.

Эртарыме жап
Ӱярня Шорыкйол пайрем деч вара, шым арня эртымеке, Пургыж мучаште — Ӱярня тылзе тӱҥалтыш толеш. Пайрем шочмын пура да ик але кок арня жап шуйна. Икымше арняже Кугу Ӱярня маналтеш, кокымшо — Изи Ӱярня. Южо вере, кушто пайрем ик арня шуйна, арнян икымше ужашыжым (изарня марте) Ончыл Ӱярня маныт, а изарня деч вара — Варасе Ӱярня семын ойыртемалтеш.

Пайрем кӱлешлыкше
Ӱярня марий калыкын пеш тошто пайремже. Руш йылмыште тиде пайрем Масленица маналтеш. Тиде — телым ужатыме да шошым вашлийме пайрем. Тудо телымсе кечын у куатым налын ырыкташ тӱҥалмыж дене, йӱд ден кечын иктӧр лиймыж дене кылдалтын, садланак йӱла-влакшат шошо пагытысе шонымаш дене шыҥдаралтыныт. Шошымсо да телымсе йӱла радам пайремым моло деч ойыртемалтшым ыштен. Пайрем шке кышкарышкыже адакат мланде паша нерген азапланымым шыҥдарен. Пайремлыме радам пӱртӱс помыжалтмым, мландын у шӱлыш ден шӱлалтымым, айдемын, ешын шошо агам эртарен колташ у вий-куат дене пеҥгадемшашыжым шижтарен.

Пайрем йӱла радам
Пайрем модыш-влакым икымше кечынак тӱҥалыныт: шочмын эрден эрак ӱярня курыкышто мунчалтеныт. Акрет годым курык гыч мунчалтымашке кугу кумыл шыҥдаралтын. Кугезына-влак тыге чер деч аралалтыныт, у куатым чонышкышт налыныт. Ӱдырамаш-влак курык гыч мунчалтен волымышт годым лумышко кыне кычкым, шурным йоктареныт. Тыге нуно сай шурно лектышым налаш шонымо кумылыштым ончыктеныт. Тыге нуно сай шурно лектышым налаш шонымо кумылыштым ончыктеныт. Але сурт кӧргысӧ арвереш (тагынаш, волеш, уржа кылташ) шинчын мунчалтымышт денат нуно тыгакак пӱрсӱсын поро лектышыжлан ӱшаненыт. Кӱшкӧ кыне кушшо манын, курык гыч эн торашке мунчалтен волыман улмаш. Ӱярня пайрем ӱярня кашта деч посна эртен огыл. Тыгай курык гыч пар дене шогалын мунчалтеныт. Пӱгеш оҥгырым сакыме имне дене ял йыр кудалышт савырнымаш осал шӱлышым поктен колтымо семын умылтаралтын. Ӱярня арня мучко тӱрлӧ модыш дене модыныт.

кочкышлан поян лийын. Эн тӱҥ сийлан ӱян мелна шотлалтын. Шӱльӧ ложаш гыч кӱэштме ӱячам шӧр ден кӱктымӧ тӱрлӧ йӧрварым, пурам уна-влак куанен тамленыт. Ӱстел ӱмбаке погымо сий толшаш идалыкыштат тыгаяк поян лектышым сӧрен. Пайрем жапыште ял калык унам вашлиймылан, унала коштмашлан кугу верым ойырен. Тиде пайрем еш кокласе кылым пеҥгыдемдаш полшен. Икымше йӱмаш йӱлам шукерте огыл марлан лекше ӱдыр-влак шуктеныт: пелашыже, ача лийше, ава лийше дене пырля нуно шочмо суртышкышт, ача-авашт деке унала лотыныт. Ӱярня арнян пытартыш кечынже Ӱярня ден чеверласыме йӱла эртаралтын. Тиде кечын пайрем годым погынышо шӱкым поген, варашке уржа култам келыштарен йӱлалтеныт да "Ӱярня каен!" манын кечкыреныт. Тыгодым самырык ӱдыр ден рвезе=влак тул ӱмбаач тӧрштылыныт. Тулото деч вара кодшо ломыжым нурышко наҥгаен шавеныыт. Тиде пайрем йӱлам южо ял калык тачат арален ила.

пайрем. Эрдене эрак кынелын, могай игече лийшашым умылаш тыршат. Кугече тӱҥалме кече ояр шога гын, шурно умен шочшаш, мӱй чот лийшаш, йӱран гын, поҥгылан поснак сай, кӱдырчан йӱр лиеш гын, шокшо кеҥеж лиеш.
Кушкыжмын тӱҥалеш. Ӱстелым, олымбалым ош вынер солык дене леведыт. Ӱстембал-не тӱрлӧ-тӱрлӧ сий - кӱжгинде, туара, команмелна, мелна, ӱян туара, шӱраш коман когыльо, подкогыльо, шыл когыльо, шоҥешталтше пура, урвавӱд (мӱй вӱд), сыра. Чыла тидым ямдылаш ава-ковалан изиракышт чыланат полшат. Ача да кугурак эргын тӱҥ сомыл - пум пурташ, вӱдым кондаш, эрдене эрак мончаш олташ.
Тура кечывал деч вара ешыште кугырак еҥже кумӓлтыш йӱлам шукта. Но утларакше ты йӱлам пошкудо-влак пырля погынен эртарат, тичмаш кочк-шым (мелна кышылым) ончылгоч кутырен келшыме суртыш солык дене леведын намият. Тушто удыл моштышо еҥ але ялысе карт кугыза кажне кочкыш ончылно тудын озажлан да ешыжлан пиалым, улан ил-шым тыланен пелешта.
Тиде кечын кумалтыш йӱлам ышташ погынышо-влак ош тувыр-йолашым чият. Удылшо еҥын вургемже чыла ошо лийшаш - ош мыжер, ош теркупш.

тыгак удылаш келша:
«Ош Поро Кугу Юмо, теве вӱчкен товло! Тиде тичмаш кинде гае, тичмаш мелна кышыл гае (озажын лӱмжым каласа) оварген илашыже поро тазалыкым пу.

товло, Ош Поро Кугу Юмо, а ты тичмаш мелна кышыл дене, ты тичмаш когылет дене, ты тичмаш чыве муно дене, ты тичмаш пурат дене (озан лӱмжӧ) илашыже тыгаяк кугу тичмаш дене йӧным пу...
Ынде ты тичмаш кочкыш ончылно йодына, Ош Поро Кугу Юмо, (озан лӱмжӧ) ешыжлан варсеҥге гай вычыматен илаш, сурт погыжлан умла гае оварген ешаралташ порсын перкем пу, икшывыже-влакым ушан-акылан ыште, коштмаштышт осал дечын, мо оккӱл дечын пыдал, сурт кудывечыжым осал тул дечын арале, уда шонышан еҥым коштмо корныж гыч кораҥде, Ош Поро Кугу Юмо!»
Вӱргечын колышым ушташ ямдылалтыт. Кугезына-влак тиде кечым «колышо кон кече» маныныт. Пӧртыштӧ кечывал марте тулым ылыжтен огытыл, вольыкымат кечывал йотке пукшен огытыл. Молан манаш гын, сурт вольык вӱташтат, кӱтӱш тат шып коштшо, чодыраште ынже йом, шоненыт. Сурт гыч оксам еҥлан пуэн огытыл, уке гын, идалык мучко оксалан от шу, маныныт. Тӱҥ паша-влакым ыштен огытыл – вольык, кайык ок тӱжаҥ, манын шоненыт. Эрдене эрак пошкудо декат кошташ ок лий улмаш, пуйто эрдене эрак толшо еҥ озан перкежым наҥгая. Ялыште южо еҥже, порырак еҥым, осал чонан еҥ толмо деч ончыч, шке декыже когыльо кочкаш ӱжын. Пӧртыштӧ пеш шып мутланеныт, шып коштыныт. Тиде ырым почеш, пуйто озыркан мардеж пакча кӧргетым йӱр дене лупшен кая. Кӱварым к-чымучкат ӱштын огытыл, ӱпым шерын огытыл - пуйто чыве пакчам удыраш тӱҥалеш. Коҥгамбаке кӱзаш ок лий улмаш - чыве муным ок мунчо, кыдетлен гына кошташ тӱҥалеш.
Кугече ваштареш кӱсынлаш толшо еҥлан нимом пуэн огытыл. Поро еҥ кӱсынлаш ок кошт, осал чонан веле коштеш - тыгай ырым лийын.

чӱкташ шӱгарла ваке колышо родо-тукымыштым имне дене налаш коштыныт але йолынат миен толыныт.
Мончашке мушкылташ кайыме деч ончыч суртоза тоштыеҥ-влакым ӱжеш.
Озавате ош вынер шовыч дене леведме ӱстембаке кочкыш-йӱышым пога: салмамуным, туарам, пулашкамуным, соктам, чыве шыл шӱрым, тӱрлӧ шыл пучымышым...
Изи ӱстембалне шыште сортам чӱктат, тугак пура леҥеж тӱрыштат сорта йӱла. Ида мондо, сортам шке ыштыман, черкыште шнуйлымым огыт нал.
Тоштыеҥ-влакым уштымо го-дым тыгерак пелештат: «Поро тоштыеҥ-влак (лӱмышт дене) ,теве таче тендам пайремыш ӱжмӧ кечыдат шуо. Ала родыдымо-шочшыдымо кугезе тоштыеҥ-влакым ӱжьш конден улыда. Чылаштланат шужо! Ала иктаж-кӧм монден коденам, ваш-ваш шунен пукшыза, йуктыза».
Изарня кече колышым уштымо йӱлаште эн тӱҥ верым налеш. Тиде кечын чыла вере илыше марий-влак, колышо-влакым шарнен, сортам чӱктат. Сандене тиде кечым сорта чӱктыш кече маньш лӱмдат. Ты кечын ӱдыр-влак шке ший сӧрастарышыштым тӧрлат. Идалык мучко ший гай волгалтын илаш йӧн лийже манын шонат.
Кажне суртышто тоштыеҥ-влакым уштымеке, изирак-влакым родо-тукым да пошкудо деке ӱжаш колтат. Пайрем умбакыже шуйна.
Ял мучко коштын савырнымеке, колышо-влакым ужатеныт. Тыгодым тыгерак ойленыт: «Ынде тоштыеҥ-влак, мемнам вурсен ида кай. Ала йӱктен-пукшен моштен огынал, ида сыре. Ала шокшо шӱрымат жапыштыже пукшен огынал, нелеш ида нал. Шке пиалдам мыланна кодыза. Сайын миен шуза!»
Кугарня гыч шочмо марте пайрем умбакыже шуйнен, самырык-влак весела кумыл дене жапым эртареныт, илалшыракше - шке шотшо дене.

Пайремын шарлыме кумдыкшо
Пайремым Марий Элыште илыше олык марий-влак, эрвел марий-влакат эртарат.
Эртарыме жап
Семык Кугече деч вара, шым арня эртымеке, вӱргечын пура да рушарнян Тройчын кечын мучашлалтеш.
Пайремын кӱлешлыкше
Семык толмо дене ме кеҥежын толмыжым умылена. Кеҥеж пагыт ятыр тыглай огыл йӱлам конда. Нуно эше кугезына-влакын тыглай огыл тӱняумылымашышт дене, еш кокласе илыш радамжым йӧнештарен колташ, родо-тукым дене пеҥгыде кылым кучен, келшен илаш полшен.

Йӱла радам ожно пайремын чыла кечыштыжат шукталтын. Радамым кажне айдеме, еш, тукым шуктышаш улмаш.

Вӱргечын да изарнян - пайремын тӱҥ кечылаштыже. Кугезына-влак вес тӱняште улшо родыштым унала вучен вашлийыныт, мончашке пуртеныт, тукымышт дене пырля уштеныт, тыгодым кажне тоштыеҥлан сортам чӱктен, уштымо кочкыш-йӱыш дене сийленыт, вара ужатен колтеныт.

Вӱргече гыч изарняш вончымо йӱд осал вийым озаланыме жаплан шотлалтын. Тудо уда шоныш дене суртышко ынже логал манын, оза-влак кӧгӧн дене омсам петыреныт, тулым ылыжтеныт, шке суртыштым, ялыштым ороленыт, тӱрлӧ йӱк-йӱаным луктын, осал шӱлышым поктеныт. Самырык-влак тиде йӱдым мыскарамат ыштылыныт, рвезе-влак, мутлан, капка ончык пырням ораленыт, леведыш ӱмбак кӱзен, тӱнтык рожым петыреныт, мончаште вӱд подым кумыктен кертыныт. Варажым тӱшкан олыкыш воленыт да ӱжара нӧлтмеш модын, мурен-куштен эртареныт, ӱдыр-влак пеледышым погеныт.

Изарня тӱвыт кече маналтеш. Кече лекмеш мончаш пурымо йӱлаже шке шотан лийын.

Пайрем годым калык ятыр ойӧрӧм эскерен: мланде пашам ышташ огеш лий улмаш, ӱдырамаш-влак шӱртым чиялтен, вынерымат ошемден огытыл. Тиде чарымым шуктыдымо койыш шолемым але тӱтаным пасушко конден кертын. Кугарня, калыкыште тудым лопка Семык маныныт, тӱшкан жапым веселан эртарыме кече лийын. Мер калык кӱсле, шӱвыр сем почеш кап-кылым лывыртен, чоным куандарен. Ӱдыр-рвезе-влак самырык пагытыштым ончычсо семынак веселан эртареныт. Тиде кечын чӱчкыдынак сӱанымат тарватеныт. Шуматын але рушарнян пайрем мучашлалтын. Тидын деч вара яра кеҥеж але сыҥга жап (уржа пеледме, шыркам колтымо пагыт) тӱҥалын. Тудо 2-3 арня шуйнен. Тиде жапыште мланде пашам ышташ чаралтын.

пайрем
Сӱрем (пайрем)
Агавайрем
Угинде
У пучымыш
Шыже кӱсӧ
Марий тиште кече
Марий Талешке кече