Презентация, доклад по лезгинскому языку на тему Етим Эмин (6 класс)

Чlал хуьх, лезгияр, чил хуьх, лезгияр! Лезги къилихни кьуьл хуьх, лезгияр!

(1838-1885)

Етим Эминакай авай чирвилер гегьеншарун.
Аялри эсер ийидайвал к1елун.
Эминан ч1алан гъавурда гьатун.

къазаб- къазаб ат1ана яру парча тунвай яру къазаб авай;
Гьажи бас- дередин са жинсинин т1вар;
Архалух- валчагъ;
Наши-инал: усал парча;
Либас-винелай алук1дай партал;
Мягьсарар-чекмеяр,кух галай к1вачин къапар;
Башмакьар-к1вачин къапар;
Шаршав-парчадин са жуьре;
Магьидин регъ-к1арабдикай ва я карчуникай раснавай регъ;
Яр- к1аниди;
Алагуьзли-гуьрчекди.

Метлебдиз дерин ядигар
Яраб валай багьа Дуьньядал алат1а?
Гьелбетда алач,я адан багьавал къизилрихъ,якьут-
мержанрихъ галаз
гекъигиз жедач,ам чаз аллагьдин патай пишкеш я.

яратмишунрикай рахада. 19 асирдин 2 лагьай паюни Етим Эмин хьтин ч1ехи шаир майдандиз акъудна. 19 асирда лезгистанда социальный гьалари ва халкьдин уьмуьрди ихьтин шаир пайда хьун к1евелай истемишзавай.Вучиз лагьайт1а дуьньядин саки вири халкьар культурадинни масса рекьерай виликди физвайла лезги халкьдизни, сес хкажна вичин мурадар лугьун герек къвезвай.

халкьдин бахт хьана: Эмина культурадин гьерекат кутуна. Шаирди халкьдин мурадарни фикирар ва девирдин кьет1енвилер дуьздаказ къалурунин къуллугъда эцигна.

классик Етим Эмин (Севзиханан хва Мегьамед-Эмин) 1838-йисуз Куьре округдин Ялцугъ хуьре дидедиз хьана. Гележегдин шаирдин буба Севзихан, Цилингрин хуьряй куьч хьана, ина къази тир. Мегьамед-Эмина сифте вичин бубадивай кIел-кхьин чирна, ахпа Кьеанрин, Алкьвадрин ва Вини Ярагърин медресайра чирвилер къачуна. Адакай лезги, араб, фарс ва туьрк чlаларал савадлу, и чIаларал вичин эсерар теснифзавай зари хьана. Буба кьейила, адан къуллугъ жемятди жегьил Мегьамед-Эминал тапшурмишна. Етим Эмин умун къилихрин, рикI ачух, чарадан дердиникай хабар кьадай инсан тир.

квадарнач. Ам гьамиша гьахъунин патал алай, зайифбурунни зегьметчи кесибрин терефдар тир.Адан шииррини гьа кар субутарзава.
Къазивал ийидай йисара ада датIана гьахълувилин тереф хвена. Шаирдин кагъазрай аквазвайвал, ада къунши хуьрерин къазийривайни кесиб инсанрин дердияр туькIуьрун тIалабна.Сифте чIаларилай башламишна, Етим Эмин халкьдин арада машгьур хьана: адан гьар са шиир ( "Билбил", "Туьквезбан", "Гуьзел яр" ва мсб.) сиверай-сивериз, дафтаррай дафтарриз фена, чкlана.

ийизвай гужарин эхир къведайди чизвай: "Пачагьдин кIеви зулум са къуз вичиз жеда къалум", - лагьана шаирди "1877-йисан бунтариз" шиирда. Кьеандал к1елдайла Эмин вичин тарс гузвай Агъамирзе-Эфендидин руш Туьквезбанал ашукь хьана. Белки Етим Эминан шаирвални гьа ч1авалай башламиш хьана жеди.

Туьквезбан. Хаму кард хьиз хвена кIандай гьилерал, Вун жагъайдаз хупI девлет я, Туьквезбан. Вун жагъайдаз гьич ви кьадир чиз авач, Зар-зибада гьамиша вун хуьз авач. Бес за гьикIда, вун рикIелай физ авач ? Зав гвайди ви гъам-хифет я, Туьквезбан. Гимишдин пул дуьзмишна на яхада, Ви ширин мез, шад билбил хьиз, рахада. Агъузвалмир тай-туьшерин арада: За ийирди ваз минет я, Туьквезбан ! Гьар пакамахь экъечIдай са рагъ я вун. Гъилел кудай нур гудай чираг я вун. Гьар са ширин емиш авай багъ я вун. Эминав гвайди ви дерт я, Туьквезбан.

абурун мурад-метлеб, фикир-фагьум ва къилихар къалурна. Муьгьуьббатдикай ва дагъви дишегьлидикай лап гуьзел жавагьирар кхьена. Ам вичел чан аламаз милли шаирдиз элкъвена.
Етим Эминаз вичин ч1ехи руш гъуьлуьз гудай меслятар авун кьисмет
хьана.Эминан патав Ахнигай илчияр атана.Абур шаирдин ч1ехи руш Къизхалум це легьуз атанвайбур тир.Эминан вилик къавумди виш манат пул эцигна: «Рушахъ рехъ къачуниз акси тир Эмин хъуьрена,ада пул элкъуьрна,гележегдин бубадив вахкана.

СЦЕНКА « КЪАВУМАР».

пара ужуз тахьуй,-
Таяр туьшерин арада къалурдай
Тегьердин зат1 хьуй,-вун гъафил жез тахьуй.
Ният уна вун базардиз фейила,
Хъсан зат1 хьуй а къиметар гайила,
Вири тамам михьм либас гъайила,
Тевриз тумаж мягьсерар квачиз тахьуй.
Им фана дуьньяя, эхир рекьидай.
Дуьньядин мал са зат1 я хьи чик1идай
Тевриз тумаж мягьсеррив туьк1уьдай
Къацу сагърид башмакьар кимиз тахьуй.
За ваз лагьай тегьердин зар-зиба гъваш;
Яру ширшав,михьи дуьгуьр,диба гъваш;
Лазим зат1 я,-мина занжур къуба гъваш,
Магьидин регъ гьам рик1елай физ тахьуй.
Яру къазаб перемдиз я ярашух
Дере ,мад гъвашгьират,гьират,келегъа, ягълух,
-Гьажиабас,дередикай архалух,
Къирд жуна гвачиз вун хъфиз тахьуй.
Гила зун вав векил хьана рахада,
Амай вири халкьарни ваз аквада,
Агъузвална таяр туьшерин арада,
Наши парча кими либас гъиз тахьуй.
Етим эмин зайиф я. гьал авчир.
Чара фикир са бед хиял авачир.
Я т1алабдай хазина мал авачир.
Гафар виниз крар агъуз жез тахьуй.

Шаирди руш гузвай гададин патай атанвай къавумдиз сусал алук1дай гьихьтин пек-партал герек ят1а лугьузва.
Шаирди лезги мехъерин адетар хуьн къалурзават1ни, шиирдик зарафатдин хъвер авунни ква. И рекьяй шиир юмордин эсердай гьисабиз жеда.

ийидай ч1ал я.
Шаирди вичин девир гуьзгуьдай хьиз къалурна. «Дуьнья гьей», «Дуьньядиз», «Пагь чи уьмуьр»,
«Гьарай эллер» шиирри и кар тестикьарзава.
Етим Эминан девирда гзаф шаирри чпи-чпиз шиирралди чарар кхьин адет хьанвай.
Эминани вичин ярар-дустариз са кьадар шиирар теснифна «Дустариз», «Дустар», «Стхаяр», « Хабар це».

абуру алатай девирра яратмишна, амма абур къени чахъ гала, абур чи девирдани яшамиш жезва, вучиз лагьайт1а абуру чпин рик1ера халкьдин гьахълувал хуьз хьана.
Расул Гьамзатов.

яратмишунар гьеле тамамвилелди к1ват1 хъийиз ва ахтармишиз хьанвач. Шаирдин шиирар ва манияр вири халкьдин эмени я».
Эфенди Капиев.

Сулейман.

инсанриз бахшнай. Ада философиядин ва гражданвилин эсерар кхьена, муьгьуьбатдикай лап гуьзел манияр туна. Етим Эмина лезги милетриз вичин Эминан ч1ал туна. Адани Пушкинан ч1ала урусатда хьиз лезги литература вилик финиз бегьерлу таъсир авуна.
Николай Тихонов урус шаир.

Цифер-булутар алайла, ада чаз мадни зурба эквни чимивал гуда. Ада жуван хайи халкьдин кьил мадни виниз хкажда». Агьед Агъаев лезги алим ва зари.
Гьа вич яшамиш хьайи девирда сагъар хъийиз тежезвайвай азардик начагъ хьайи шаир яргъалди мессе гьатна. Умудсуз яз чандикай икрагь хьанвай шаир 1884-йисуз кечмиш хьа­на. Ам Ялцугърин сурара кучукнава.

я. Лезги ва Дагъустандин литературайрин классик Етим Эминан эсерар чи республикадин халкьарин ва урус чIалариз таржума авунва, абур милли мектебра, педколледжра ва университетра чирзава, композиторри музыкадал зцигнава, артистри сегьнедилай лугьузва. Ялцугъар куьч хьанвай арандин цIийи хуьруьз 1998-йисуз "Эмин-хуьр" тlвар гана, 1999-йисуз ана шаирдиз художник-скульптор Гь.Гьейбетова яратмишнавай гуьмбет эцигна.

дуьнья.  Шад рикI зи барбатI жезва.  Вакай гуьгьуьл хана, дуьнья.
Уьмуьр фида гьар са къалди,  Алдатмишна дуьньяд малди,  Гьар са касди вун паталди  Иман зайиф хьана, дуьнья.

гуьгьуьл фена бада, Ачух дуьнья дар хьана хьи.
Султанбеги – зи ярдин тIвар. РикIел гъайла, зи рикI я дар. Кьве вилелай атай накъвар – Ирид ччиле кьар хьана хьи.
Я иллагьи, ахьтин ви кар, Етим Эминан рикI я дар. Дуьньяд мурад – севдуьгуьм яр РикIяй къат тир кар хьана хьи.

чпивай зи къастари  Хийир-дуа, игьсан я, - лагь дустариз.
Хажалатар, хифетар зи дерин я,  Заз алахьай гуьлуьшан югъ серин я.  Вил атIудач дуьньядихъай – ширин я,  Айиб мийир, инсан я, - лагь дустариз.
Жув хьайила эвел халкьар арада,  Гила хелвет хажалатдик кьурада;  Дердерикай хабар кьадач ччарада,  Дуьньядин гъам гьижран я, - лагь дустариз.
Бенде авач гьал гьикI ятIа аквадай,  Дердиникай хабар кьуна рахадай,  Фугъарадин гьакъикъатда акьадай.  Бей-адалат дуван я, - лагь дустариз.
Дустариз лагь: гъафил тахьуй ахвара:  Ахир нефес жезава, лагь, мукьвара.  «Етим Эмин амач, лугьуз, фугъара» -  Квез жериди са ван я, - лагь дустариз.
Етим Эмин

ччан суна, мержан, алагуьзли. Йиф-югъ гьарагъиз, жедани ваз ван, алагуьзли? Кумир вуна ви азиз яр икьван, алагуьзли.
Элкъвез вилика ччанда цIаяр тваз фида вун зин, Гьейран туна, акъудна акьул гваз фида вун зин, Аквар кьван чкадиз вилер алаз фида вун зин, Рахан тейиз зун туна пашман, алагуьзли.
КъведатIа вун, къведа лугьуз заз вуна яб це, Вад югъ фана дуьнья я ими, заз кили яб це. Элкъуьгъ, кили, за вуч лугьудатIа, на са жаваб це Заз лагь вуна ин дердинин дарман, алагуьзли?
Малаик яни, вун вуч ятIа, на заз лагь, Инсан жедани икьван иер?! Им вуч я, пагь-пагь, Ам вуна заз кьисмет ая, аман аллагь, Амин, вуна лагь кьабул авурай, ччан алагуьзли.
Заз вун чизвач, вун вуч ятIа, лагь вуна якъин ТIавус яни вун, кард яни вун, къвед яни тайин, Зуьгьре яни, ам варз яни, ам гъед яни якъин Виниз ая, тамам къала гардан, алагуьзли.
Етим Эминан вил вахъа атIуч, вун фирамид Ферд ийиз гъейри вуна фикирармир Гваз фин чун дерт дуьньядила, аман масадаз чирмир Белки, ана чун чаз хьана акван, ччан алагуьзли.

вахтунда, Гьала гила жуваз девран, бахтавар! Шумудни са нагъма кIелда ви назди, Гьар са тегьер рахаз гьар са авазди?! ХъуьтIуьз тади гана хупI ваз аязди, Гила ачух я ваз майдан, бахтавар. ХупI шад-хурам тушни вун ви бахтунал, Цуькверивди дигай гатфар вахтунал! КIанзава ваз: ацукь цуьквер тахтунал, Амай ничхиррин из дуван, бахтавар. Цуькверивди къугъун я ви кIвалахар, Чуьллера хъваз таза къайи булахар. Рахаз гьар са аваз, ийиз дамахар, Гьарай-эвер вуч я ви ван, бахтавар?

Ашкъи гьавалу я, - ваз кьарар авач; ХъуьтIуьн зегьмет амач, ваз хабар авач, Вучда, ваз акунач, ваз хабар авач, Етим Эминан гъамни гьижран, бахтавар.

Таза живан я бахтавар.
Гьар са ч1авуз рик1еллаз
Гьал перишан я, бахтавар.
Гуьзел,вун зи рик1елай фич ,
Битмиш хьайи нуьгведин ич.
Вун туна за гъейри яр гъич,
Гуьгьуьлдиз к1ан я,бахтавар
Къаш-къамат я гьар тегьердин:
Хуш сифет я , сив шекердин,
Машааллагь ви бегьердин,
Ажеб заман я,бахтавар
Гуьзел, вун тек я дуьньяда,
Зи гуьгьуьлди вун хуп1 кьада,
Билбил хьиз вун хуш рахада,
Зи эрзиман я, бахтавар.
Гуьзел Эфриз ви рик1ин сир
Акъайич за, ая фикир.
Даим вун я, -хьухь т1ун ваз чир,
Гьа ви са ч1ан я, бахтавар
,Суна Завай яргъаз жемир

Къаш-къамат я гьар тегьердин:
Хуш сифет я , сив шекердин,
Машааллагь ви бегьердин,
Ажеб заман я,бахтавар.
Завай яргъаз жемир , Суна
Зун ик1 сефил тамир вуна,
Гъейри яр мад кьамир вуна
Минет,аман я,бахтавар.
Етим Эмин хьана ажиз
Давасуз хьай зи дердиниз
Вун паталди, гуьзел Эфриз
Т1ебиб дарман я,бахтавар.

зи гъам артух жезава. Ирид йис я, гуьзел, зун (а)ваз женгина, За вавай гил(а) дугъри хабар кьазава. Яр: Севдуьгуьм яр, вуна куьз хажалатда, Зун дуьньядал акунатIа, - ваз ава. Заз хабар я ви дердиникай, заз чида: Зани на хьиз гъам-пияла хъвазава. Эмин: Дуьнья са затI я, метлебар жагъайтIа; ТахьайтIа туш, за лагьайвал тахьайтIа. Жафа хьана, вун ччарада тухвайтIа, Шумудни ад ви дердиник квазава. Яр: Севдуьгуьм яр, на кIусни къайгъу имир. Зи гьакъикъат гила кьванни хьухь-тIун чир, Икьван гагьди нив авуна за ви сир? Вун куьз шеда? Зун гьа ви яр язава. Эмин: Эмин гада кIевиз шеда и къара. Хуьз гайи сир дуьзда хьана ашкара. Я са югъ туш, са гьафте туш, хейл къара На зи уьмуьр бадгьавая тазава. Яр: Гуьзел-халум зулжалалди гайид туш, Гьич са чIавуз гъам рикIелай фейид туш. Гьич садрани сир ччарадаз гайид туш, Гьар вахтунда «Эмин!» лугьуз шезава.

яргъал,  Зи дерди-гьал  За нив, гуьзел,  Ийин гила?
Залан ппарар  Хьана гъамар.  Сабур-кьарар  Тежезава.
Аман я ваз,  Гумир на наз.  Зи ччан кьураз  ЦIразава.
Гуьзел живан,  Мийир пашман.  Зи рикI юкьван  Кьуразава.

Ашукьдин дерт  Я хьи зегьмет.  Зи чан, гьелбет,  ЦIразава.
Гуьзел, за гьикI  Ийин? Зи рикI  Акъатункай  КичIезава.
ЧIур хьана гьал,  РикI хьана сал,  Са затI мецел  Текъвезава.
Авур икьрар,  ЧIур мийир, яр.  Зал душманар  Хъуьрезава.
Рекъиб шейтIан  Я хьи душман.  Гьич са чIалахъ  Жемир адан.
Эмин фекъир  На икI тамир.  Хийир-шийир  Фагьумзава.
Геже-гуьндуьз  Заз, Етимдиз,  Вун къакъатиз  КичIезава.

Таза живан я бахтавар. Гьар са чIавуз вун рикIеллаз Гьал перишан я, бахтавар.
Гуьзел, вун зи рикIелай фич, Битмиш хьайи нуьгедин ич. Вун туна за гъейри яр гъич, Гуьгьуьлдиз кIан я, бахтавар.
Гуьзел, вун тек я дуьньяда, ХупI зи гуьгьуьлди вун кьада, Билбил хьиз ширин рахада, Вун эрзиман я, бахтавар.
Етим Эмин хьана ажиз Вун паталди, гуьзел Эфриз. Давасуз хьайи дердиниз ТIебиб дарман я, бахтавар

Зи рикI сефил я, мадни дар имир, яр. На зи гъамни-хифет гьамиша эбед Зи далудал кIеви ппар ийимир, яр. Дуьнья сад хьиз фидай гьа югъни йиф я, Бедгьавая, уьмуьр икI фин гьайиф я. Зи гьал сефил я хьи, рикIни зайиф я, Зи кайи рикI вуна тIар ийимир, яр.
Зун дертэгьли я, вун дава-дарман я, Ви хуш дидар акун зи эрзиман я. Зун ваз хаталу я даим, - аман я, Хата гуьзетна, са кар ийимир, яр.
Зи дердиниз тIебиб ава кIевера, Вун я хьи, мад авач масад ччилера. Килиг тийиз туна вуна, чуьллера Мажнун хьиз зун гьейран ийимир, яр.
Ваз аквазва зи ччандин сефилвилер, Дар ийимир заз икьван цавар-ччилер, Гьам чи арада-вай, мад жери сирер Алемриз на ашкара ийимир, яр.
Етим Эминан гъам-хифет пара я. Аман, минет: вуна заз са чара я. Зун ваз хаталу я, уьзуькъара я, Халкьариз вуна мад арза ийимир, яр.

я галаз вахъ вил,
Вун къаршидал алаз к1ан я.
Ша экъеч1 яр вун утагъдиз
Цуькведивди дигай багъдиз
Сир ахъайиз дамах- чагъдиз,
Хевлет к1вале аваз к1ан я.
Терг ийич за кьийит1ани,
Керем хьиз зун кайит1ани,
Гьикьван яргъал фейит1ани,
Чанда дердер амаз к1ан я.
Ша фимир, яр, вун паталди,
Сабур ая къвер гаталди,
К1ани ярдин чан паталди,
Вун ватанда аваз к1ан я.

Фит1не ида вуна чаз
Куда шумуд фугъара? Дуьз авйвал лагьайла.
На зи гьалар сефилна, Я са жаваб авач вахъ,
Рик1 ч1улавна и къара. Кьуна хабар рахайла.
Къурхуни я вахъай заз, Вучда вакай, дуьнья,гьей,
Ят1ани за лугьуда: Юлдашриз тахьайла?
Шак авач хьи,дуьнья,вун Герек ,туш ви хъсанвал,
Фит1нечи я ашкара. Мийир зазни,дуьнья гьей.
Етим Эмин гьамиша
Рик1 ч1улав яз шезава,
Йикъалай- къуз гъам артух
Са-сад к1ула жезава.

зал гьавалат-
Ша мийир т1ун, бес я, аман, дуьнья,гьей.
Бязибуруз я вун гъамни хажалат,
Бязибуруз я вун девран,дуьнья, гьей.
Бязи фукъаради гъам-хажалатиз,
Бязибурув кьунвачни вун ажеб дуьз?!
Бязибуру ат1лас,диба куьз,
Бязибуруз явун гьижран,дуьнья,гьей.
Дугъри я вун,амаларни пара я.
Ажал мукьвал хьайла,вун квез чар ,а я?
Килигайла, яз вун карвансара я-
Илифиз хъфидай мугьман , дуьнья,гьей.
Фана я вун,дуьнья, садазни тахьай.
Давуд халиф яз,Давудаз тахьай,
Акьван к1евиз кьуна, Намрудаз тахьай.
Низ хьана вун себеб,дарман, дуьнья, гьей.
Етим Эмин фугъара я мубтала.
Бала я вун,дуьнья бала я, бала.
Низ амукьна и дуьнья бес? Заз къала!
Бениагьед- гьич са касдиз, дуьнья, гьей.