Презентация, доклад по казахской литературе на тему

жәдігерлерді оқып үйрену, оларды құрметтеуге баулу

Оқушылардың көркем шығармаларға деген қызығушылықтарын дамыту

Жырдың мазмұнын
меңгереді,тақырыбын,
көркемдігін ашады

Жыр кейіпкерлері арқылы
отанды сүюді
үйренеді

Көркем шығармаларды
оқуға қызығушылығы
артады,талдауды үйренеді

білімділік

тәрбиелік

дамытушылық

С а б а қ т ы ң м а қ с а т ы

Н ә т е ж и е с і н б о л ж а у

С
А
Б
А
Қ
Т
Ы
Ң

Т
Ү
Р
І

Қ
Ұ
Р
А
М
А

Ә
Д
І
С
І

С
Ы
Н
И

Т
Ұ
Р
Ғ
Ы
Д
А
Н

О
Й
Л
А
у

е ж и е г е ж е т у ж о л д а р ы

С а б а қ т ы ң қ ұ р ы л ы м ы

Ежелгі дәуір әдебиеті
үлгілерін оқу,оларды
көркемдік тұрғыдан
талдау арқылы

Қызығушылықты ояту

Мағынаны тану

Толғаныс

Сабақтың көрнекілігі

Пәнаралық байланыс

Тарих, қазақ тілі,
жаратылыстану

Тірек сызбалар,
суреттер, кітаптар

тегі көне түркі тайпаларынан шығады. Олар мәдениетін де бірлесіп жасаған. Қазақ халқының құрылуына негіз болған ру-тайпалар ерте заманда қазіргі Қазақстанды, Орта Азияны, Оңтүстік-шығыс Сібірді, Орталық Азияны, Еділ бойын, Каспий жағалауларын мекен еткен. Олар өзбек, қырғыз, башқұрт, әзірбайжан, түркімен, ұйғыр, қарақалпақ, хакас, башқұрт, татар халықтарының құрамына енген ру-тайпалармен аралас өмір кешкен. Сөйтіп экономикалық, әлеуметтік, мәдени өмірі бір-бірімен өзара тығыз байланысты болған түркі тілдес халықтарының әдебиеті де ортақ болды. Кумандар, Дешті Қыпшақтар, тағы басқадай атанған жартылай көшпелі, жартылай отырықшы түркі тілдес ерлік эпостар, ерегілер, аңыздарда халықтардың ерлігі, тұрмыс-тіршілігі, арман-қиялы ерлік эпостарда, ертегілерде, аңыздарда жырланған. Құлпытас, күмбез түріндегі ескерткіштерге өздерінің елеулі-елеулі тарихи адамдары туралы жоқтау, мадақтауларын жыр түрінде ойып жазып қалдырып отырған.

дәуіріндегі
әдебиет (ІХ-Х ғ.)
“Оғыз қаған” жыры

Алтын Орда
дәуіріндегі әдебиет
(ХІІІ-ХІV ғ.)
Рабғузи қиссалары
Сайф Сарай шығ.

Түрік қағанаты дәуіріндегі
әдебиет (V-VIIIғ)
“Орхон ескерткіштері”,
“Қорқыт ата кітабы”,
“Оғыз-нама”

Ислам дәуіріндегі әдебиет(Х-ХІІ ғ.)
Әбу Насыр әл-Фараби, Ахмет Иассауи,
Жүсіп Баласағұни, Махмұт Қашқари,
Мұхаммед Хорезми, Сүлеймен Бақырғани,
Әбу Райхан әл-Бируни шығармалары

сахнасына шығып, дүниені дүр сілкіндірген халық ежелгі түркілер болды. Олар Батысында Византия елімен, оңтүстігінде Персиямен, тіпті Үндістанмен, ал Шығысында Қытаймен шектесіп жататін орасан үлкен мемлекет құрды.
Ұлы Түрік мемлекеті осылайша 545 жылы өмірге келді. Ұлы Түрік қағанатының шынайы шежіресі , таңғажайып тарихы бұдан 13 ғасыр бұрын құлпытастарға қашап жазылған. Оны жазған Түрік қағанатының қабырғалы бектерінің бірі, өз дәуірінің кемеңгер ойшылы, шешендік сөздің жүйрігі, ұлы ақын Йоллығ тегін еді. Ұлы Түрік қағанатын ешбір жау әскер күшімен жеңе алмағаны тарихта жазылған. Алайда Табғыштар (Қытай) іштен іріткі салып, Ұлы Түрік қағанаты екіге бөлініп, бірі - Шығыс түрік, бірі – Батыс түрік қағанаты болып ыдырайды.

Түрік мемлекетінің құрылуы

ескерткіштері түркологиялық әдебиеттерде негізінен үш бөлінеді.

1. Енисей топқа ескерткіштері. Бұған Енисей өзінің жоғарғы сағасы мен Тува Якутия Манғолия жерлерінен табылған көптеген ескерткіштер жатады.
2. Талас ескерткіштері. Талас ескерткіштердің табылуы табылуы Жамбыл уезінің әкімі, Талас жазуларын табушылардың бірі – В.А.Каллаурдың есіміне байланысты.Талас ескерткіштерінің саны қазір 10-нан асты.
3. Орхон ескерткіштері. Бұған VІІ ғасырдың соңы мен VIII ғасырдың бас кезіндегі Құтылығ қаған, Білге қаған, Күлтегін, Тонықұқ сияқты ірі ескерткіштер мен он шақты майда ескерткіштер жатады.

Ескерткіштердің түрлері, зерттелуі.

ашылмаған”, “құпия” деген мағынаны білдіреді. Сібірде айдауда жүрген швед офицері И.Т.Страленберг өзі тапқан құлыптастардағы жазуды “руна” деп атайды. Алайда бұл руна жазуының құпиясы көпке дейін ашылмай-ақ қойды. Ескерткіштедегі жазуды ешкім оқи алмады. Ол туралы әр-түрлі болжам айтыла бастады. Бұл жазудың түп тамыры ежелгі грек мәдениетіне қатысты деушілер де, оны ежелгі маңғол жазуы, фин жазуы, скиф-славиян деп жорамалдаушылар да жазудың сырын ғылыми негізде ашып бере алмады. Ақыры 1893 жылғы қарашаның 25-күні Дания корольдік Ғылым академиясының мәжілісінде Вильгельм Томсен ғылыми әлемі дүр сілкіндірер мәлімдеме жасайды. жасады. Ғылым Орхон мен Енисей өзендері бойынан табылған ескерткіштердегі құпия жазуды оқудың кілтін ашқандығын хабарлады. Сондай-ақ ол бұл ескерткіштер түркі халықтарының тілінде жазылғанын мәлімдеді. Ғалымның ең алдымен оқыған сөздері “тәңірі” және”түрік” деген сөздер екен.

кезде академик В:В:Радлов та өз бетінше ізденіп, руна жазуларының он беске жуық әріптерін анықтап алған еді. Арада көп уақыт өтпей- ақ , В. В. Радлов Орхон өзені бойынан табылған үлкен тастардағы мәтінді толық оқып, сонан соң оны аударып шықты.Солтүстік Монғолиядағы Орхон өзені бойынан Н.М. Ядринцев тапқан ескерткіштер Шығыс Түрік қағанатының он жетінші қағаны Білге қаған (алғашқы аты- Могилянь) мен қағанның інісі, даңқты әскери қолбасшы Күлтегін қабірлеріне қойылған орасан құлыптастарға қашап жазылған ұзақ жыр жолдары еді.

Сонымен бірге ежелгі дәуір әдебиетіне қыпшақ тілінде жазылған(ХІІІ-ХVIғғ.) “Кодекс куманикус”,”Махаббатнама”,”Жүсіп-Злиха”,”Гүлстан”,”Домбауыл”,т.б. Қиссалар, дастандар, шежірелер, тарихи мұралар енді. Олар өзінен кейінгі әдебиеттіңң дамуына негіз болған. Бұларды зерттеп, әдебиетіміздің тарихына қосуға, елге танытуға Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Б.Ысқақов, Х. Сүйіншіәлиев, А.Қараубаева, М.Жолдасбеков, Н.Келімбетов, А.Егеубаев, т.б. Ғалымдар зор үлес қосты.

жерлерді мекендеген?
3.Олар өздерінің тарихын, ерлік жырларын қалай жазып қалдырған?
4. Түрік қағанатының шежіресін жазған кім?
5.Көне түрік жазба ескерткіштері қай жерлерден табылды?
6.Оларды зерттеген кімдер?
7. Ол ескерткіштерде жазылған жырларды атаңдар.

Сабақты бекіту

көркемдігін таныту

Оқушыларды отаншылдыққа баулу

Оқушылардың көркем шығармаларға деген қызығушылықтарын дамыту

Жырдың мазмұнын
меңгереді,тақырыбын,
көркемдігін ашады

Жыр кейіпкерлері арқылы
отанды сүюді
үйренеді

Көркем шығармаларды
оқуға қызығушылығы
артады,талдауды үйренеді

білімділік

тәрбиелік

дамытушылық

С а б а қ т ы ң м а қ с а т ы

Н ә т е ж и е с і н б о л ж а у

С
А
Б
А
Қ
Т
Ы
Ң

Т
Ү
Р
І

Қ
Ұ
Р
А
М
А

Ә
Д
І
С
І

С
Ы
Н
И

Т
Ұ
Р
Ғ
Ы
Д
А
Н

О
Й
Л
А
у

е ж и е г е ж е т у ж о л д а р ы

С а б а қ т ы ң қ ұ р ы л ы м ы

Ежелгі дәуір әдебиеті
үлгілерін оқу,оларды
көркемдік тұрғыдан
талдау арқылы

Қызығушылықты ояту

Мағынаны тану

Толғаныс

Сабақтың көрнекілігі

Пәнаралық байланыс

Тарих, қазақ тілі,
жаратылыстану

Тірек сызбалар,
суреттер, кітаптар

X ғасырда ислам
дінінің енуіне
байланысты
пайдаланылған.
Бүкіл әлемге әйгілі
Орхон ескерткіштері
тастарының
бетіне осы руна
жазуымен көптеген
жырлар жазылған.

I.Қызығушылықты ояту

өзі құлыптастағы руналық жазу
бойынша есептегенде ұзыннан-ұзақ 53 қатар жазу болады.Бұл жырдың ерекшелігі-осы
жырбір-бірінен толық дербес тұрған 6 хикаядан, яғни 6 оқиғадан құралған деуге болады.

Елтеріс қағанды сипаттау

Білге қаған туралы

Түріктерді тауғаштардың бағындырып алуы туралы.

Түрік халқының ұлы ата-бабалары туралы

Күлтегін туралы жыр

Қапаған қаған туралы

І хикая

IV хикая

ІІІ хикая

ІІ хикая

V хикая

VІ хикая

Түрік қағанаты Бұмын, Естеми қағандардан соң, 630-680 жылдары
тәуелсіздігінен айрылып, тауғаштарға бодан болады.

қаған
Бұл шақта отырдым,
Сөзімді түгел естіңдер:
Бүкіл жеткіншегім, халқым.
Оіымда шад, апа бектеп,
Солымда тархан, бұйрық бектер.
Тоғыз оғыз бектері, халқы,
Бұл сөзімді мұқият тыңда,
Терең ұқ!...
... Дәл осы жерде
Тауғаш халқымен табыстым.
Алтынды, күмісті, дақылды, жібекті
Соншама беріп жатқан-
Тауғаш халқының сөзі тәтті,
Бұйымы асыл еді.
Олар тәтті сөз, асыл қазынасын беріп,
Басқа халықты өзіне соншама жақындатар еді.
Бірақ ақылды кісілерді, батыл кісілерді
Тауғаштар қозғай алған жоқ.
Егер олар алданса, онда рухы, халқы
Тұқымына дейін қалмас еді.
Ал тәтті сөз, асыл дүниесіне көп алданып,
Түркі халқы қырылдың,
Түркі халқы жойылдың!

Бұл үзіндіден жырдың түпкі мұраты-ел
бірлігі мен оның бақытты өмірін аңсау
екені аңғарылады. Жырда түркілердің
Білге өзі қаған болғанға дейінгі уақыттарда
мұндай жағдайға душар болу себептері
ашық айтылады:
Соңындағы інісі ағасындай болмады,
Ұлдары әкесіндей болмады.
Біліксіз қағандар таққа отырған екен,
Әміршілері біліксіз екен,
Жалтақ болған екен.
Бектердің, халқының ымырасыздығынан,
Тауғаш халқының тепкісіне көнгендігінен,
Арбауына сенгендігінен,
Інілі-ағалы дауласқандығынан,
Бек пен халықтың өзара жауласқандығынан,
Түркі халқы елдігін жойды,
Қағандығынан айырылды...
...Тауғаш халқына бек ұлдары құл болды,
Пәк қыздары күң болды.
Түркі бектер түркі атын жоғалтып,
Тауғаш бектерінің тауғаш атын тұтынып,
Тауғаш қағанына бағынды,
Елу жыл ісін – күшін берді,-
деп қиналады. Сол уақытта Көк Тәңірінің
бұйрығымен Елбіге анадан Елтеріс атты
ұл туыпты.Елтеріс 47 рет соғысқа аттанып,
түріктерді бүтіндейді.

жауынгерлік жорықтары жөнінде жазылған ғажайып жыр дастан деуге болады.Алтыншы хикая он үш топтамадан тұрады.
Міне, осы алтыншы хикаяның бірінші циклы Күлтегіннің әскери қызметінің алғашқы сәттері қалай болғанын суреттеуден басталады. Бұл циклдің басталуы- он жастағы бала жігітке Күлтегін деген ерлік есім қалай берілгенін төрт жолды жырда баяндап береді. Сосын оқиға желісі ұлғайып, Күлтегіннің туған жер үшін жүргізген қанды шайқастары көрсетіледі. Ал цикл қортынды бөлімінде Күлтегіннің теңдесі жоқ жеңістері жыр болады:
Ісін-күшін беріп,
Осыншама ел жинап,
Інім Күлтегін
Өзі қайтыс болды
Бұдан кейін оқиға желісі ұлғая түсіп, Күлтегін батырдың туған жері үшін ерлікпен шайқасқаны көрсетіледі. Батыр соғдыларға және табғаштарға қарсы тан майданға шығады. Күлтегін он жасында ер атанады:
Он жаста текті шешемнің бағына
Інім Күүлтегін ер атанды.
Бұдан кейінгі жолдалда Күлтегіннің соғдыларға қарсы күресі, Табаштың бес мың әскерімен болған соғысы жыр болады. Мұнда”Күлтегін жауға жалғыз ұмтылды”деген сөз бар. Ол жауды жеңіп, қаруларын қолға түсіреді.Сонымен, алтыншы хиикаяның екінші топтамасында Күлтегіннің туған жер үшін жүргізген қанды шайқастары жырланады. Ал топтаманың қортынды бөліміндеКүлтегін теңдесі жоқ зор мақтанышпен айтылған.Соның нәтижесінде түрік елі өзінің егемендігін алып, дербес халық болғандығы баяндалады:
Еліміз қайта ел болды,
Халқымыз қайта халық болды.
“Күлтегін”жырының бұдан кейінгі хикаялары- түркілердің түргеш, соғды, оғыз, т.б. соғысы. Күлтегіннің тайсалмай сол қанды майдандарда ұлық Еркін, Құшы Тұтық, аздардың елтебері сияқты жаулармыен жекпе-жек арпалысы суреттеледі. Жырда Күлтегін түркі елінің “төрт бұрышындағы” барлық жауды жеңіп, елде тыныштық, бейбіт өмір орнатады.
Жыр соңында Күлтегін өлгенде бүкіл түркі халқының қатты қайғырып, аза тұтқаны, оны жоқтап-жерлеу салтанатына әлемнің төрт бұрышынанкөп елшілер, батырлар, тас қашайтын шеберлер, таңбашылар, бектер, т.б. келгені айтылыды.

"Күлтегін"жырының мазмұны

Жырда асқан ақыл иесі,
батыр ретінде суреттеледі.

Күлтегіннің әкесі. Көк тәңірінің бұйрығымен Елбілге
анадан туған. Әйелі-Ұмай ана. Олардан Күлтегін
дүниеге келеді.

Жырдың бас кейіпкері. Әкесі Елтеріс қаған.Күлтегін
ағасы Қапаған ханмен бірге әке ісін жалғастырады.Он
Алты жасынан бастап 23 рет соғысып, өз елін тауғаш-
тардың езгісінен құтқарады.

Білге қағанның кезінде төбе би болған. Оның қайын
атасы. Елтеріс, Қапаған, Білге-үш ханның ақылшысы
болған,жырау. Тасқа ойып жаздырған да Тонұқұқ, кей
деректерде Иолығ тегін деп айтылады.

Күлтегін батыр

Тонұқұқ

Елтеріс қаған

Білге қаған

Жырдағы кейіпкерлер

(етістік, не істеді?) 4 сөз (сөйлем ) 1- сөздің синонимі

Елтеріс

Тонұқұқ

Күлтегін

негіз болған тайпалар қай жерлерді мекендеген?
3.Олар өздерінің тарихын, ерлік жырларын қалай жазып қалдырған? Жазба ескерткіштерді атаңдар.
4. Түрік қағанатының шежіресін жазған кім? Олар туралы әңгімелеңдер.
5.Көне түрік жазба ескерткіштері қай жерлерден табылды? Олардың тарихы туралы әңгімелеңдер.
6.Оларды зерттеген кімдер? “Руна” жазуы, оның зерттелуі туралы не білесіңдер?
7. Ескерткіштерде жазылған жырларды атаңдар.
8. Ежелгі дәуір әдебиетінің тағы қандай үлгілерін білесіңдер? Олар туралы әңгімелеңдер?

Үй тапсырмасын тексеру