Презентация, доклад на тему Ресми құжаттардың кейбір стильдік ерекшеліктері және оларды жазуда ескерілетін емле қағидалары

тұрады. Қазақ тілінде қазақтың сайран даласы, біресе желсіз түндей тымық, біресе құйындай екпінді тарихы, сар далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын, сабырлы мінезі – бәрі көрініп тұрады. Қазақтың сар даласы кең, тілі де бай. Осы күнгі түрік тілдерінің ішінде қазақ тілінен бай, орамды тіл жоқ
(М.Жұмабаев).

аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін жүргізу және іс қағаздарын жүргізу тілі.
Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру – Қазақстан Республикасының әрбір азаматының парызы.(Қазақстан
Республикасындағы тіл туралы 1997 ж.
11 шілдедегі №151-1
Қазақстан Республикасының заңы, 4-бап).

түрде баяндалуы (жазылуы) тиіс;
тұжырымдар дәл және нақты болуға тиіс;
сөздер мен терминдер нақты өз мағынасында қолданылу керек;
терминдер мен тұрақты орамдардың бірегейлігі сақталуға тиіс;

ресми тілде стандартталған, сондай-ақ жазба тілде қолданылу жиілігі жоғары (нормаға айнала бастаған) тұлғада қолданылу керек;

қолданыстағы сөздер болып саналатын лексикалық элементтер, сондай-ақ бейнелі, образды фразеологизмдер, қарапайым лексикаға тән тұлғалар қолданылмайды.

емле қағидаларына баса назар аударылады:

сөздер бас әріппен жазылады. Мысалы:

Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі
Қазақстан Республикасының Парламенті
Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенаты
Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі

Республикасының Үкіметі
Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің Кеңсесі

республикалық мекеме атауларының жазылу емлесін есте сақтаңыздар. Мысалы:

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы
Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті
Қазақстан Республикасы Президентінің Іс басқармасы
Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылайтын есеп комиссиясы
Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің Заңнама және құқықтық сараптау бөлімі

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі
Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар
министрлігі
Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын
басқару агенттігі
Қазақстан Республикасы Қылмыстық-атқару
жүйесі комитеті
Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны
қорғау
министрлігінің Табиғатты қорғауды бақылау
комитеті

жеке өзі келетін болса, кіші әріппен жазылады. Мысалы:

Көрсетілген министрлік туралы ереже Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 25 ақпандағы № 358 қаулысымен беітілген.

атауындағы барлық сөздер бас әріппен жазылады. Мысалы:

Біріккен Ұлттар Ұйымы
Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесі
Дүниежүзілік Сауда Ұйымы
Дүниежүзілік Зияткерлік Меншік Ұйымы
Дүниежүзілік Бейбітшілік Кеңесі
Тәуелсіз мемлекеттер Достастығы

атауындағы бірінші сөз бен жалқы есімдер бас әріппен жазылады. Мысалы:

Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ)
Халықаралық валюта қоры (ХВҚ)
Еуразия экономикалық қоғамдастығы (ЕурАзЭҚ)
Қызыл Крест және Қызыл Жарты ай қоғамы
Экономикалық ынтымақтастық ұйымы (ЭЫҰ)
Шанхай ынтымақтастық ұйымы
Ұжымдық қауіпсіздік шарты

мен ұйым атауларының бірінші сөзі бас
әріппен жазылады. Мысалы:
Бас консулдық
Сауда өкілеттігі
Сыртқы байланыстар жөніндегі өкіл

7. Қоғамдық ұйымдар мен шығармашылық
одақтар атауларының дұрыс жазылу емлесі:
Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы
Қазақстан Жазушылар одағы
Қазақстан журналистер одағының басқармасы

мекемелерінің атауында сақталатын емле үлгілері:

Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясы
Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қ.Қуанышбаев атындағы Қазақ драма театры
Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театры
Мәдениет үйі, Офицерлер үйі

цифрымен жазылса, одан кейінгі сөз бас әріппен жазылады. Мысалы:

IV Форум
XXVIII Олимпиадалық ойындар
Қазақстардың Түркістан қаласындағы II Дүниежүзілік құрылтайы

Қаһарманы " жоғары дәрежелі ерекшелік белгісі
"Парасат " ордені
"Ерен еңбегі үшін " медалі
Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген ғылым қайраткері
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының иегері
Қазақстанның Халық жазушысы

жүйесіндегі лауазым атаулары бас әріппен жазылады:

Қазақстан Республикасының Президенті
Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің Басшысы
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы
Қазақстан Республикасы Премьер-Министрі Кеңсесінің Басшысы
Қазақстан Республикасының Қаржы министрі
Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі

(бірақ: авиацияның Бас маршалы)
армия генералы
генерал-майор
профессор
академик
техника ғылымдарының докторы
Қазақстан Республикасы ҰҒА корреспондент мүшесі, доцент

ішкі жүйелік құрылымдар, лауазым, қызмет атаулары кіші әріппен жазылады:

Қазақстан Республикасы Әділет мииистрлігі Ішкі әкімшілік департаменті ұйымдастыру-бақылау басқармасының жетекші маманы
Абай атындағы Алматы мемлекеттік университетінің оқу ісі жөніндегі проректоры
Қазақ мемлекеттік басқару академиясының кафедра меңгерушісі

соңғы цифрдың және ішіндегі дауысты дыбыстың айтылу әуені ескеріліп, жуан не жіңішке үлгіде әрі дефис арқылы жазылады. Мысалы:

ТМД - ТМД-ның, ТМД-ға
ІІМ - ІІМ-ге, ІІМ-нің '|
АҚШ - АҚШ-тың, АҚШ-қа
ҚазМУ - ҚазМУ-дың, ҚазМУ-ға

15. Халықаралық стандарт сипатындағы аббревиатуралар "қазақшаланбайды". Мысалы:
ЮНЕСКО, ЮСАИД, НАТО; оларға қосымша дыбысталуына сәйкес жалғанады: ЮНЕСКО-ға, ЮСАИД-ке.

алынуы мүмкін.
Мысалы: Қазақстан Республикасы Статистика
агенттігінің Ақпараттық-баспа орталығы —
Қазстатақпарат.
17. "Бүкіл", "жалпы" деген сөздермен
басталатын анықтауыштар әрқашан бірге
жазылады: бүкілодақтық, бүкілхалықтық,
жалпыодақтық, жалпыхалықтық және т.б.
18. Сөйлемдегі оқшауланған сөздер: демек,
сонымен, сөйтіп, әрине, әлбетте — үтір
арқылы жазылады; сабақтас сөйлемнің
тел мүшелері ретіндегі ал, бірақ, әсіресе,
өйткені, өйткенмен, дегенмен, әйтсе де
деген сияқты сөздерден кейін үтір
қойылмайды.

қысқартулардың емлесі бірдей, біртектес, жалпы түрде бекітілген болуы міндетті. Қабылданған шартты қысқартулар мыналар:

қ. — қала с. — село
обл. – облыс даңғ. — даңғыл
ауд. - аудан көш. - көше
ж. - жыл т.б. — тағы басқа, тағы
басқалар
жж. - жылдар т.с.с. — тағы сол
сияқты
млрд. - миллиард млн. — миллион
т. ж. — темір жол тг — теңге

нікі, -тікі, -гер, -кеш, -гөй, -хана, -тал, -
дар қосымшалары сөздің соңғы
буынының жуан-жіңішкелігіне қарамай,
осы көрсетілген түрлерінде ғана
жазылады: кесемен, қасықпен,
мақтампаз, өнерпаз, әсемпаз, жеңімпаз,
пайдақор, әзілқой, саудагер, жүлдегер,
арбакеш, әзілкеш, ақылгөй, шайхана,
шеберхана, ұғымтал, сезімтал, өсімтал,
хабардар, діндар, ауылдікі, мемлекеттікі.

сөздерге белгілі бір
қосымшалар жалғанғанда, айтылуда да,
жазуда да түсіп қалады. Мысалы, орын-а —
орна /ды/, ойын-а — ойна/ды/ (бірақ ойын-ым
— ойыным, ойын-ы — ойыны), қырық-ыншы
— қырқыншы, айыр-ық-ша — айрықша.
Соңғы буындарында ы, і дыбыстары бар
сөздерді тәуелдегенде, көбінесе соңғы
буындарындағы ы, і әріптері сақталып
жазылады: киім-і — киімі, бауыр-ы —
бауыры, бақыт-ы — бақыты, ырыс-ы - ырысы,
иіс-і — иісі.

үнді (сонор) дыбыс пен қатаң дыбыстың ортасында келген сөздерді тәуелдегенде, қысаң дыбыстар түсіріліп жазылады: бөрік-і — бөркі, көрік-і — көркі ("ажар, "келбет" мағынасында"), халық- халқы, ерік-і — еркі, әріп-і — әрпі, т.т.

қазақ тілінің
қосымшалары буын үндестігіне қарай, яғни
сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбыстың
әуеніне қарай жалғанады: фи-зик-тер, лак-
тың, га-мак-тың, по-ляк-тар, ма-як-қа, бам-
бук-тың.

Ескерту: ог, уг дыбыстарына аяқталған
сәздерге қосымша жіңішке жалғанады:
педагогке, педагогі, педагогтік, округке,
округі, округтік.

нк, лк, нкт деген
дыбыстар тізбегіне аяқталған
сөздерге қазақ тілінің
қосымшалары жіңішке
жалғанады: паркке, Омскіге,
Омскіден, киоскіге, киоскісі,
фактіге, фактісі, танкіге,
танкілер, полкке, полктер,
полкі, пунктке, пункті.

қосымшалары буын үндестігі
бойынша жалғанады, яғни сөздің
соңғы буыны жуан болса, қосымша
жуан, соңғы буында жіңішке
дауысты дыбыс болса, қосымша да
жіңішке жалғанады: ла-герь-ге, ла-
гер-і, банде-роль-ға, фести-валь-ға.

№ қосымшалар) сөздің соңғы буынының жуан-жіңішкелігіне қарамай, тек қана жіңішке жалғанады: ди-зель-і — дизелі, дизеліміз, фестиваль-і — фестивалі (бірақ: фестивальға, фестивальдан, фестивальдық), магистрал-і — магистралі (бірақ: магистральға, магистралдық).
Соңғы екі дауыссыздың арасында жіңішкелік белгісі бар сөздерге де қазақ тілі қосымшалары буын үңдестігі бойынша жалғанады. Мысалы: вальс-қа, вальс-ты, асфальт-қа, асфалът-ы, рельс-ке, рельс-і.

белгісіне
аяқталған сөздерге және жіңішкелік
белгісіне аяқталатын бір буынды
сөздерге қазақ тілі қосымшалары
әрдайым жіңішке жалғанады:
ансамбльге, тюльді, оське, осінің,
ткань (биология термині), тканьге,
ткані, княздік, князі, верфьке.

қазақ тілі жұрнақтары жалғанғанда, жіңішкелік белгісі жазылмайды: материальный – материалдық, феодальный — феодалдық, коммунальный – коммуналдық, патриархальный — патриархалдық. Ал жұрнақтар жалғанбай-ақ түбірдің өзінде л-дан кейін жіңішкелік белгісі келетін сөздерде бұл белгі сақталады: моральный — моральдық, артельный —артельдік, акварельный - акварельді.

орыс тілінен
енген сөздерге қазақ тілі
қосымшалары жіңішке жалғанады:
полюс-ті, полюс-ке,; шлюз-ді,
шлюз-ге; дюйм-ге, дюйм-і; велюр-
ге, велюр-ді; парашют-ке,
парашют-тер, парашют-і; актер-
лер, актер-ге; дуэль-ге, дуэль-і;
дуэт-ке, дуэт-і.

фт,
пт дыбыстарына аяқталатын орыс
тілінен енген сөздерге қазақ тілі
қосымшалары ы, і дәнекер дыбыстары
(әріптері) арқылы жалғанады: фонд-ы-
сы, фонд-ы-ны, ценз-і-ге, ценз-і-сі,
штамп-ы-ны, штамп-ы-лау, танк-і-ге,
танк-і-лер, франк-і-сі, митинг-і-ге,
митинг-і-сі, шланг-і-ге, шланг-і-сі, ромб-
ы-ға, ромб-ы-сы, объект-і-ге, объект-і-сі,
киоск-і-ге, киоск-і-лер, лифт-і-мен,
рецепт-і-нің, фармацевт-і-ге, ямб-ы-ны.

рс, рт,
рш, нт, рд, рм, фр, т.б.) аяқталған
кірме сөздерге қазақ тілі қосымшалары
ы, і дәнекерінсіз, буын үндестігі
бойынша тікелей жалғанады: финанс-
қа, финанс-ы, аванс-ы (авансысы
емес), цемент-ке, цемент-ті, фермент-
тік, цифр-ға, цифр-ы (цифрысы);
хлороформаға, хлороформ-нан,
хлороформ-ы, фунт-қа, фунт-ы.

дыбыстарына біткен орыс тілінен
енген жалпы есімдер атау күйінде
өзгеріссіз жазылады да, оларға қазақ
тілі қосымшалары жалғанғанда соңғы
дауыссыз дыбысы түсіріліп
жазылады: кросс, кросқа, кросы,
класс, класқа, кластар, класы,
металл, металды, металы, грамм,
грамм-ға — грамға, грамм-дық —
грамдық, грамм-ы — грамы,
киловатт-қа — киловатқа, съезд-ге –
съезге, съезд-і — съезі, ведомость-қа
— ведомосқа.

тілі қосымшалары
жалғанғаңда, қос әріп сақталып жазылады,
тек қосымшаның басқы дауыссыз дыбысы
түбірдегі қос дыбыспен бірдей болғанда
ғана, үш біркелкі әріп жазылмай, екеуі
жазылады: Гримм-ге — Гриммге, Гримм-ді —
Гриммді, Гримм-мен - Гриммен (Тримммен
емес), Покрасс-тың — Покрасстың, Покрасс-
қа — Покрассқа, Кирилл-ге — Кириллге,
Филипп-тің — Филипптің, Филипп-пен —
Филиппен (Филипппен емес), Кузбасс-тың —
Кузбасстың, Донбасс-қа —Донбассқа,
Порккала-Удд-тан — Порккала-Уддан,
Лакнесс-ке — Лакнесске.

арқылы жалғанатын
қосымшалардың жуан-жіңішкелігі
цифрмен белгіленген санның
айтылуына қарай болады: 10-ды
2-ге көбейт (онды екіге).
Оқушылардың 20-сы экскурссияға
кетті (жиырмасы). Жолдың 1/5-іне
келіп қалдық (бестен біріне).

сөздерге қосымша пайыз
(процент), градус деген
сөздердің соңғы буынының
әуенімен (процент сөзіне
жіңішке, пайыз, градус сөздеріне
жуан) жалғанады: жұмыстың
90% - ы (тоқсан пайызы) немесе
90%-ті істелді (тоқсан проценті).
Суықтық 20°-қа дейін барды
(жиырма градусқа).

жалғанатын
қосымшалар да дефис арқылы
жазылып, осы белгілер
таңбалайтын сөздердің соңғы
буынының жуан-жіңішкелігіне
қарай жалғанады: Ұзындығы 10
см-ге (он сантиметрге) жуық сызық
сызыңдар. 20 км-ден (жиырма
километрден) астам жер жүрдік.
500 га-ға жуық жер жыртылды (500
гектарға).

күрделі атаулар бірнешетәсілмен жасалады:
1) тәуелдік жалғаулы сөзбен келеді:
көмірқышқылы, тіл білімі, оқу орны, мал
шаруашылығы;
2) етістікті тіркес болып келеді: дауыс беру,
жер аудару, шағым беру, тыйым салу;
3) анықтауышты тіркес болып келеді: өзара
әсер, жеке адам (личность), жәрдем ақша
(пособие).

сөздер есімдіктермен, үстеулермен
тіркесіп келгенде, бірігіп жазылады:
әрбір, әркім, әрқайсы, әрдайым,
әрқашан, әрнеме, әркелкі, әрқайда,
ешкім, ешбір, ешқайда, ешқашан,
ешқандай, ештеңе, ешқайсысы,
ешқалай, кейбір, кейбіреу, қайбір,
бірдеңе, бірнеше, біраз, бірсыпыра,
біркелкі, әлдекім, әлдене, әлдеқашан,
әлдеқайда, әлдеқандай, әлдебір,
әлдеқайдан т.т.

зат есімдермен келгенде, бөлек жазылады: әр адам, әр уақытта, әр жұмыс, әр нәрсе, әр күні, кей адам, кей жылы, кей уақытта, қай адам, қайсы адам, қайсы жылдары, бір адам, бір күні, бір жылы, еш адам, еш нәрсе, еш уақытта, еш жұмысым жоқ.
2. Бір деген белгісіздік есімдігі мына сияқты тіркестерде бөлек жазылады: белгілі бір, бейне бір, екінші бір (екінші бір айтатын әңгіме), неше бір (неше бір түсінбесең де), не бір (не бір әдемі гүлдер бар).

жігімен тасымалданады: қа-
лалық, қала-лық (қал-алық, қалалық емес).
18. Орыс тілінен енген сездерге қазақ тілінің
қосымшалары жалғанғанда, олар буын
жігіне қарай тасымалданады: ро-лінде
(рол-інде емес), съез-дің (сьезд-ің емес).
19. Тыныс белгілері жазып келе жатқан жолда
қалдырылады.

бойынша тасымалданады.
Бұлардың ішінде екінші, үшінші
буындардың дауысты дыбыстардан
басталатындары кездесе береді:
про-ект, ро-ялъ, по-эма.
Екі, үш-кейде төрт-бес дыбыстардан
тұратын бір буынды (яғни ішінде бір
ғана дауысты дыбысы бар) сөздер
тасымалданбайды: төрт (төр-т
емес), жалт (жа-лт емес), пункт (пун-
кт емес), взвод (вз-вод емес).

фамилиялары)
қазақша жазуда дефис арқылы
таңбаланады. Бұлар, негізінен, орыс
халқы және Еуропа, Америка т.б.
халықтары өкілдерінің аты-жөндері
болып келеді: Немирович-Данченко,
Новиков-Прибой, Книппер-Чехова,
Жолио-Кюри, Дон-Жуан, Дон-Кихот.
Соңғы екі есімнен жасалған
донжуандық, донкихоттық деген жалпы
есімдер қосылып, кіші әріппен
жазылады.

элементтерден соң дефис қойылады, олардың өздері кіші әріппен алдыңғы сөзден бөлек жазылады: Абд ар-Рахнан әл-Халиси, Ибрагим әл-Муфти, Авадх бен-Солех бен-Галеб, аз-Закир Рукн ад-Дин Бейбарс, әл-Фараби, әл-Кинди.

Әмір ибн Кулсум, ибн Халдун, ибн Сина, Тарафа ибн әл-Абд.
Араб атауларында келетін демеуліктер де алдыңғы сөзден бөлек, ал өзінен кейінгі сөзден дефис арқылы жазылады: жамиаи-тауарих, әл-Маджмагу л-илмий ("Ғылым академиясы" деген мәндегі тіркес), Катиб әл-Хамаса (Батырлар туралы кітап).
Түркі, парсы, т.б. халықтар есімдерінің соңында келетін паша, бей, бек, заде, оглы сияқты тұлғалар да дефис арқылы кіші әріппен жазылады: Турсун-заде, Нахас-паша, Измаил-бей, Абдулла-бек.
Түркі, монгол хандары есімдерінің соңында келетін хан сөзі дефиссіз бөлек жазылады (ал орыс жазуында бүл дефис арқылы таңбаланады): Шыңғыс хан (орысша — Чингиз-хан), Тәуке хан (орысша — Тауке-хан), Жәңгір хан (орысша — Джангир-хан).

жатыр. Қалам мен қарындаш үстел үстінде жатыр. Мен әрі қаламмен, әрі қарындашпен жазамын.
Бөлек жазылатын шылаулар мыналар (алфавит тәртібімен): ал, алайда, әйткенмен, әрі, әлде, басқа, бері, бұрын, бірақ, біресе, бірде, гөрі, ғана (қана), ғой, дағы (сан дағы), да (де, та, те), дегенмен, дейін, және, жуық (жүзге жуық), екеш (бала екеш бала да түсінеді), кейін, қабат, қарай, қаралы (жүз қаралы), қатар, күй, күйт, ма (ме, ба, бе, па, пе), мен (бен, пен), менен (бенен, пенен), мейлі, не болмаса, немесе, онда да, өйткені, сайын, себепті, сондықтан, сияқты (секілді, сықылды), соң, сынды, туралы, түгіл, шақты, шамалы, ше, шейін, үшін, я, я болмаса, яки.

сөйтсе, және, қандай, сірә деген сөздермен жанаса қолданылғанда, олардан бөлек жазылады: бірақ та; әлі де (болса), тағы да (айтарым), сондықтан да, сонда да, әйтсе де, және де, қандай да болса, сірә да (Сірә да, бұл сөзіңіз естен кетпес. М.Әуезов).