Презентация, доклад на тему Ғылыми жоба Төрт түліктің пайдасы

Секциясы: Қазақ тілі және әдебиет
Жетекшісі:
Кеңесшісі:

Шемонаиха қаласы, 2012 ж

.
Болжам.
Зерттеудің міндеттері.
Зерттеудің жаңашылдығы.
Жоспар.
Алғы сөз.
Төр түлікке қатысты ұлтымыздың ұғымдары мен ғасырлар бойы келе жатқан бай тәжірибесі .
Практикалық бөлім:
1.Өскемен қаласы, Шемонаиха қалаларының мұражайынан деректер жинау.
2.Өскемен қаласындағы А .С. Пушкин кітапханасынан мәлімет жинау.
3. Жылқы- қазақтың кәделі, бағалы қазынасы.
4. Шеманиха ауданы және басқа аудандағы мал шаруашылығының қыр-сырын жетік білген қарт адамдардан мәлімет жинау.
Біздің келешектегі жоспарымыз .
Қолданылған әдебиеттер.
Қосымша.

арқаудың бірі – мал шаруашылығының ішінде қазақ тілінде жылқы малына байланысты. Жылқының өсу, даму кезеңдерін жіті қадағалап, деректер жинау.
біздің халқымыздың ата кәсібімен байланысты екенің дәлелдеу және жеткізу. Кейінгі жастарымыздың қасиетті төрт түлікке қатысты ұлтымыздың ұғымдары мен бай тәжірибесін білу мақсатында. Рас, олардың бәрі бірдей малды бақпас, бірақ аталарымыз қадір тұтқан мұраларымыздың ерекшіліктерін жадында сақтау үшін зерттеу, танып- білу жұмыстары жүргізу.

Аннотация

байланысты қадір-тұтқан көне және мәдени ерекшеліктерімен танысу;
3) Мал өнімдерін тұрмыстық салада қолдану тәсілдері. Төрт түлікке орай ұлттық тәрбие , өнеге үлгілері жайлы танып білу.

маңызды шаруашылық саласын дамыту.

Болжам

шығу тарихы туралы мәліметтерді іздеу.
Мал шаруашылығы: төрт түлік малға қатысты еңбектерді оқу.
Мұражайдан көрген тарихи жәдігерлермен танысу. .
Шемонаиха ауданы және басқа аудандарды тұратын қарт адамдардан мал шаруашылығына байланысты тарихи деректер жинау.

қазақ әдебиетіндегі “төрт түліктің пайдасы” туралы кеңінен мәлімет беру, зерттей жұмыстарын жүргізу арқылы жете меңгеріп алғандарын көрсету. Аталарымыздың қадір тұтқан мұраларымыздың ерекшеліктерін дәлелдеу, және оқушылардың саналарына жеткізу, жадында сақталып қалу мақсатында танып білу.

Зерттеудің жаңашылдығы

ғасырлардағы мал шаруашылығының шығу тарихымен танысу.
Төрт түлік малдың айырықша қасиетін, ерекшелігін танып білу.
Төрт түлік малдың өнімдерін тіршілік құралы етіп, оңтайлы пайдалану шеберлігімен танысы, игеру. Шемонаиха ауданы және басқа аудандардағы қарт адамдардан мәлімет жинау.

тәжірибесі бар олар мал өрісін, тіршілік табиғатын, қадір-қасиетін білген.

де тұрмыстық салада қолдана білді.

сылдыр бай.Сиырлы бай-сылбыр бай. Ешкілі бай- есепті бай.

фразеологизм қалыптасқан. Жаңа туған құлынды «құлан мүшелі құлын», «арғымақ денелі құлын», «қаз мойын» деп атаған.

мал.

Мал балаларын төл деп атайды. Түйе төлін 12 ай, жылқы 10 ай, сиыр 9 ай, қой, ешкі 5 ай көтереді. Түйе екі жылда бір рет боталайды .

қосуды әдетке айналдырған. Мысалы: Ботагөз, Нартай, Атанбай, Бурабай, Жылқайдар, Түйебай, Қошқарбай, Қозы, Серке, Қойшыбай, Құнанбай. Қазақ халқы балаларын ботам, құлыным, қошақаным деп еркелетіп, әлпештеуде де терең мән бар. Тіпті халық ауыз әдебиеті үлгілерінде де мал қасиетті түлік есебінде батыр, сұлуларымен қоса дәріптеліп, айтылған.

малға деген ынта-ықласына да жақсы әсер ететіні сөзсіз.
Төрт түлікке қатысты этнографиялық қызықты атаулар да көп. Шалкиіз жырау: “Айырдан туған жампоз бар, нарға жүгін салғысыз”,-деп жырлаған.

қара. Қой атасы-Шопан ата. Ешкінің иесі- Сексек ата.

Мал сүтінен жасалатын тағам түрлері өте көп. Шұбат, қымыз – денсаулыққа аса пайдалы шипалы сусындар. Сиыр мен қой сүтінген айран, қатық, қаймақ, май, сүзбе, ірімшік, құрт, ежігей тағы басқа көптеген ұлттық тағамдар жасалады.Қазақ халқы бұл тағамдарды ыстық күнде қарапайым жағдайда тамақты бұзбай қалай сақтау керектігін білген.

жылқының сан терісін шашасына дейін бітеу сойып алады да саба әзірлегендей жолдардан өткізеді. Сан жағына сопақшалау етіп тері тігеді, ол пайдаланғанда астынғы жағына келеді. Аузына ағаштан, тоздан тығын жасалады.
Бұлқыншақ ердің қасына,кереге басына ілуге, жаяудың иығына асуға ыңғайлы ыдыс.

аса пайдалы шипалы сусындар. Сиыр мен қой сүтінген айран, қатық, қаймақ, май, сүзбе, ірімшік, құрт, ежігей тағы басқа көптеген ұлттық тағамдар жасалады.Қазақ халқы бұл тағамдарды ыстық күнде қарапайым жағдайда тамақты бұзбай қалай сақтау керектігін білген.

илеп сәнді ер-тоқымды, ат әбзелдерін оюлап, өрнектеп өріп жасады. Теріні тулақ етіп, төсеніш жасады.

тұтас салынады да отты басынқырап қойып бабымен қайнатылады. Бір қайнаған соң көбігі алынады да, одан әрі – ауық –ауық сапырып қойылады.Сонда көбігі тарайды. Еттің маңызы сол көбігінде болады.
Етке қамыр дайындалады. Иленген ұн шұңғыл ыдысқа салынып, аздап су құйылады да шикі жұмыртқа жарылып қамыр иленеді де, күлше қалпына келітіріліп жазып төрт бұрыштап кесіледі.

күртеше, қолғап, шұлық ешкі түбітінен тоқылады. Бұл- әрі бағалы, әрі сәнді, әрі жылы киім.

Мал өнімдерін қарапайым жағдайда , күннің ыстығына қарамастан бұзбай сақтаудың бірнеше тәсілін қолдандық.Әлі күнге дейін қажетімізге жарайды.

жаратып баптауды кәсіп етушілікті атбегілік деген.XIX ғасырда Күреңбай Шоқай деген ат сыншылары болған. Сондай-ақ, қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаевтың да ақындықпен қоса сыншылық қасиетін қазақ қауымы “Аттың сыны” өлеңімен танып білді.

Қазақтар жүйрік аттарды тұлпар, сәйгүлік, арғымақ деген. Қандай тұлпар аттар болғаны қазақтың көптеген аңыз, эпос жырларында керемет суреттеледі. Мәселен, Қобыланды батырдың Тайбурылы, Алпамыстың Байшұбары, XIX ғасырдағы тұлпар аттың ардақтысы Саңырақтың Құланбестігі, Ақан серінің Құлагері.

батыр-Тайбурыл, Алпамыс батыр-Байшұбар деген тұлпарды мінген.
Қанатты аттар бейнелері ежелгі дүние көшпенділерінің өнерін көрсететін ескерткіштерде де кездеседі. Олар Алтай өлкесінде табылған. Аспандағы атқа деген сенім көшпенділердің ғарыш жөніндегі ұғымынан да көрініс тапқан.

ішінен шабатын аттарды бағалаған. Ат-тың мұндай қасиеттерін табу- өнердің ішіндегі ең қиыны екенін зерттеуші ескертеді.

дүлділ, жорға, жүйрік, тарпаң деген атаулар.
Қай халықтың да сөздік қоры өз шаруашылығына біршама тәуелді болатыны анық.

құлын-тайы аралас 15-20 шақты биелер тобы. Үйір сөзіне қатысты үйірге қосылды ( өз ортасына қайта келді, қатарға қосылды) деген сөздер көп.

жастағы жылқы.
Құнажын-үш жастағы ұрғашы жылқы
Байтал-төрт жастағы ұрғашысы.
Сойтал-төрттен асқан ұрғашысы.
Дөнен- төрт жастағы еркегі.
Бесті- бес жасар еркек жылқы.
Айғыр-аталық жылқы.
Сәурік-жас айғыр.
Бие-аналық жылқы.
Ат-ақталған еркек жылқы мініс ат.

Адам құлақтан азады,
Ат тұяқтан тозады.
3. Алысты жақындатар-ат,
Жақынды алыстатар-жат.
4. Аттан тай озады,
Атадан бала озады.
5. Жылқы – жаным, қымыз-қаным.
6. Ақ пейілдің аты арып, тоны тозбайды.
7. Ақылды ердің ішінде алтын ерлі ұл жатар.

ШӨПТЕРР

тек тағам ғана емес сонымен қатар халықтың қасиетін, дәулетын, салтын, байлығын, мырзалығын, дастархан берекесын білдіретін ырыс белгісі. Басқа тағамдарға қарағанда қымызды дайындаудың әдіс, тәсілдері, салт-дәстүрлері, ырымдары мен кәде- жоралары көп.
Көктем туып, құлындаған бие байланып, сауылады. Биенің ашымаған сүтін саумал дейді. Оған арнайы ашытқы қосылып, екі – үш күннен кейін ашиды. Алғашқы қымызды үй иесі өзі ішпейды, дәстүр бойынша үлкендерін шақырып, ауыз тигізіп, батасын алады. Мұны “қымызмұрындық ” дейді.

аттың өзіндік ерекше күтімі болады. Мұны баптау деп атайды. Бапкерлікпен айналысу кез -келген адамның қолынан келе беретін іс емес. Ол үшін жылқы малының бүкіл қыр-сырын жете білу қажет.

екен: Қамбар батырдың Қарақасқасы, Қобыландының Тайбурылы, Алпамыстың Байшұбары, Тарғынның Бозтарланы, Ақансерінің Құлагері, Балуан Шолақтың Ақбозаты, Жәңгір ханның Ақмоншағы, Абылайдың Алшаңбозы, Райымбек батырдың Көкойнағы, Төлегеннің Бозжорғасы, Толыбайдың Шымқарасы және т.б.

сыншылары болған. Сондай-ақ, қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаевтың да ақындықпен қоса сыншылық қасиетін қазақ қауымы «Аттың сыны! Өлеңінен танып білді. Осылардың ішінде Күреңбай сыншының жүйрік аттың әрбір мүшесін айтқан мына сыны айырықша: «тәует бас, қамыс құлақ, қой жұтқыншақ және т.б.

Алаштың» ұшына он түрлі жылқы қылынан шашақтар тағылған он туы ілінгені халықтың назарын аудартады. Туладың түстері: қаракөк, шұбар, торы, күрең, құла, кері, боз, бурыл, жирен, шабдар.

туралы деректер, мол мағлұмат жинау.
2. Орыс тілінде білім алатын мектеп оқушылары арасында қазақ әдебиетіне деген қызығушылығын арттыру.

дәсүрінді дәріпте» Қайыржан Макин. Алматы қаласы, Абай даңғылығы, 143.
«Қазақстан елімен сиқырлы саяхат» Ольга Гумирова . Шымкент қаласы. Ташкенова,44.
«Балдырған журналы» 2003. №8. 2004 №4. 2005. №2. 2006 №10 жылдардағы басылымдар.
Қазақ әдебиеті жураналы» № 3 2008 жыл
Әдебиет оқу кітаптары: 5,6,7,8,9- сыныптар оқулықтары.
Шығыс қазақстан облыстық тарихи очерктері №9965-727-56-
«Тарихи болжамдар» Өскемен қаласы. «Рудный Алтай» газеті баспаханада басылды. Ғарышкер көшесі 6/3
Кейбір мағлұматтар орталық мұражайдан алынды.
Бірнеше мағлұматтар үлкен адамдардың әңгімесі тарихи деректермен салыстырылып алынды.