Слайд 1Сагаалган – буряад арадай
hайндэр
Слайд 2
Сагаалган гэжэ Шэнэ жэлэй гэхэ гү, али хабарай эхинэй hайндэр урда
сагта буряад арадай дунда үргэнөөр тэмдэглэгдэдэг байгаа. Гэбэшье, Совет засагай γедэ тэрэниие шэнжэлэн адаглагшадай зариманиинь Сагаалганиие арадай hайндэр гэжэ тоолодог, нүгөөдүүлынь шажанай ёhо заншалнуудта хабаадуулдаг байгаа.
Слайд 3
Харин үнэн дээрээ Сагаалганай бии болоhон ушар шажантай ямаршье холбоогүй юм.
Сагаалган гээшэмнай буряадуудай, монголшуудай холын урда сагhаа тэмдэглэжэ байhан шэнэ жэлэй hайндэр гээшэ. Буряадууд, монголшууд эртэ урдын сагта Сагаалгая намарынь хэдэг байhан юм гэжэ Буряадай мэдээжэ эрдэмтэд Доржи Банзаров, Гомбожаб Цыбиков гэгшэд бэшэhэн байдаг.
Слайд 4
Гадна олонхи арадууд шэнэ жэлэйнгээ hайндэрые ехэнхидээ ажал хүдэлмэреэ дүүргэhэнэй, олзо
зөөриингөө дүнгүүдые бүридхэн гаргаhанай hүүлээр тэмдэглэдэг байhан юм гэжэ профессор Г.Цыбиков мүн мэдүүлнэ. Урдань бэлшээриин hайниие бэдэржэ, малайнгаа хойноhоо нуужэ ябаhан арадуудай шэнэ жэлэй xaha намартаа ородог байгаа. Хабарай уедэ турэhэн малынь зундаа таргалха. Малаа тобир тарганаар убэлжэлгэдэ оруулhан буряадууд намарынь Шэнэ жэлээ баяр баясхалангай оршон байдалда угтадаг байгаа.
Слайд 5
Намарай эхилхэдэ, малайнь түл наhа нэмэдэг: тугалынь буруу, буруунь хашараг; хурьганиинь
түлгэ, түлгэнь шүлгэ; унаганиинь дааган, дааганиинь гунан болодог шуу. Хуушанаймнай энэ заншал мунөөшье болотор мартагдаагуй, yehөө уедэ дамжуулагдажа ябаhаниинь hайн гээшэ. Дундада зуун жэлнуудэй үедэ монголшууд литэ (лунный календарь) хэрэглэжэ захалhан байна.
Слайд 6
Энэнь гансашье Монголдо бэшэ, мүн Азиин бусад оронуудаар дэлгэрhэн юм. Литын
ёhoop, шэнэ жэл убэлэй хабартаа орожо эхилhэн үеэр тэмдэглэгдэдэг байна.
Литэ гээшэнь hарын дүхэригэй хубилхатай (ургажа гү, али барагдажа эхилхэтэй), тааруулан зохёогдоhон юм. Тэрэнь шэнэ календарьтай таарадаггуй.
Слайд 7
Буряад арадай календарь арбан хоёр жэлтэй (хулгана, ухэр, бар, туулай, луу,
могой, морин, хонин, бишэн, тахяа, нохой, гахай). 12 жэлынь таба дахин hэлгэгдэхэдээ, нэгэ уе гэхэ гу, али 60 жэл (рабжуун) болодог. Шэнэ жэл hарын нэгэндэ эхилдэг. Һарын нэгэн жэл соо 12 дахин болодог юм. Шэнэ жэлэй hарын нэгэн үбэлэй үдэр hүниин тогтолгын, мүн хабарай үдэр hуниин тэнсэлгын тэг дунда тудалдадаг гээшэ.
Слайд 8
Тиимэhээ жэл бури Сагаалган (буряадай Шэнэ жэл) ондо ондоо удэр эхилдэг.
Тэрэ хадаа январиин hуулhээ февралиин 20 гаран хоёрой хоорондо тэмдэглэгдэнэ. Тиимэ болохолоороо, буряадууд, монголшууд Шэнэ жэлээ намарынь тэмдэглэхэеэ болёол үбэлэй hүүл багта тэмдэглэжэ эхилhэн байгаа. Энэнь шажан мургэлhөөшье дулдыдаагүй, харин хүгжэжэ байгаа соёл болбосоролой хубилалтаhаа,мүн литэ календарь хэрэглэжэ эхилhэнhээнь дулдыhан байна.
Слайд 9
Үбэлэй янгинама хүйтэн бууража, наранай нэгэ заа хурсаханаар игаахатай хамта түл
абалгын xaha эхилдэг. Жэл соо хэhэн ажалайнгаа дүнгүүдые бүридхэжэ дууhаашье haa, эгээл энэ үедэ буряадууд, монголшууд түл угтажа тухашарха, сагаан эдеэнэйнгээ дээжэhээ амсажа амтархаха юм. Ушар тиимэhээ Шэнэ жэлэйнь xaha февраль hарада тудана. Урда сагта Сагаалганай hайндэрые буряадууд ехэ үргэнөөр, баярай оршон байдалда тэмдэглэдэг hэн.
Слайд 10
Үхибүүд энэ удэрые ехэтэ хулеэжэ ядадаг бэлэй. Айл бүхэн эртээнhээ Сагаалгандаа
бэлдэжэ, шэнэ хубсаhа хунар, конфетэ, пряник гэхэ мэтэ амтан эдеэ худалдажа абаха, айлшадай хундэ - эдеэ хоол элбэг дэлбэгээр бэлдэхэ. Нэгэ үгөөр хэлэхэдэ, hуурин, тосхон бүхэнэй хүн зон хотоороо, айл аймагаараа айлшадые угтадаг, хүлеэдэг, холо ойрынгоо хүршэнэртэ айлшалдаг, амар мэндэеэ хэлсэдэг, бэлэг-сэлэгээ абалсадаг, найр нааданда хабаададаг ёho заншалтай байhан юм.
Слайд 11
Хүн бүхэн айл бүри ороходоо, өөhэдөө хүндэлүүлхэ, айлшалхаяа мэдэхэ, харюудань амаршалха,
угтаха. Эндэ уряалтай, уряалгуй айлшан гэжэ байдаггуй hэн. Сагаалганай ёho заншал иимэ юм. Энэ хадаа гансал ёho заншалай хэрэг бэшэ. Сагаалган буряад арадта хоёр ехэ удхатай hайндэр байгаа. Энэ юун бэ гэхэдэ, революциин урда тээ буряад зон хадаа хүнэй түрэhэн, гараhан үдэрые саарhан дээрэ бэшэжэ, хадуужа абадаггуй hэн.
Слайд 12
Тиимэhээ Сагаалганай болоходо, хүн бүхэн нэгэ наhа нэмэдэг байгаа юм. Энээн
дээрэhээ Сагаалганай hайндэр буряад хүн зоной бултанайнь түрэhэн үдэр гэжэ тэмдэглэгдэдэг hэн. Мунөөшье урданай үбгэд, хүгшэд Сагаалганиие өөрынгөө түрэhэн үдэр шэнгеэр угтана. Теэд тэдэнэй паспорт дээрэ түрэhэн hара үдэрынь үгы ха юм.
Слайд 13
Сагаан эдеэгээ малшад юунhээшье үлүүгээр тоолодог, хүндын дээжэ болгон "сагаалагты" гэжэ
байгаад, айлшадтаа баридаг заншалтай юм. Сагаалганай ёhо гурим сагаан эдеэнэй hайндэртэй нягта холбоотой, гол hалаань болоно гэжэ hаналтай. Сагаалганайшье нэрэ мүн эндэhээ эхитэй байжа магад. Сагаалган ямар hарада тэмдэглэгдэнэб? Тэрэ hарыень Сагаан hapa гээд нэрлэдэг заншалтайбди.Монгол угсаатай олонхи арадууд сагаан үнгэ hайшааха, хүндэлхэ дуратай байгаа.
Слайд 14
Энэнь хадаа ехэнхидээ хүнэй hайн талые харуулhан удхатай байдаг. Жэшээлбэл, сагаан
сэдьхэл, сагаан hанаатай хүн, сагаан хүн гэхэ мэтын hайшаалай у г э н у у д ы е шагнажа боломоор. Тиимэл hэн тула "Сагаан hapa" гээшэмнай баяр баясхалангай hapa гэжэ aнxaнhaa тоологдодог байгаа. Энэ hapa шажан мургэлтэй ямаршье холбоо барисаагуй, харин ёhoтo буряад, монгол арадуудай эртэ урдын ёho заншалта hайндэр болоно.
Слайд 15
Энээн дээрэhээ удхалан шэнжэлхэдэ, хаража абахада, Сагаалган өөрынгөө гол ундэhөөр ёhoтoйл
арадай hайндэр болоно.Хожомоо,туухын хугжэлтын тусхай уе шатада, XVIII зуун жэлдэ буддын (ламын) шажан Буряадта дэлгэрхэдээ, тэрэниие өөрынгөө нулөөдэ абажа хэрэглэhэн байна. Мунөөнэй хүн зоной бодолдо горитой хубилалтанууд боложо, арад зоной олон ёho гуримууд, заншалнууд болон hайндэрнууд урда ypдынхиhaa hайханаар шэмэглэгдэн хэрэглэгдэдэг болонхой.
Слайд 16
Жэшээлхэдэ, Сагаалганай hайндэр Монгол орондо, Вьетнамда, мүн Зүүн зүгэй оронуудта хабарай
эхинэй, ажалай hайндэр гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Ород арадай шара Tohoной haйндэp (Масленица) убэлые удэшэлгын haйндэр шэнгеэр найрлагдана. Монголой Арадай Республикын Арадай Ехэ Хуралай Президиумэй Зарлигаар (1960 оной январиин 22) Сагаалган эндэ hэргээгдээ hэн.
Слайд 17
Энэ удэр парти болон правительствын хутэлбэрилэгшэд, министрнууд, түбэй болон аймагуудай эмхи
зургаануудай харюусалгата худэлмэрилэгшэд хүдөө нютагуудта ерэжэ, сагаалганай hайндэрнүүдтэ хабаадалсажа, хүн зониие амаршалжа, ажалай түрүүшүүлдэ шангуудые барюулдаг hэн. Тиихэдэ ажалай ветерануудтай уулзалганууд болодог байгаа.
Слайд 18
Монголой малшад, таряашад Сагаалганаа уужам hаруул байшанда, шэнэ сагаан hэеы гэртээ
сэнгуу хүхюугээр угтажа, ахамад буурал аба эжынэртэеэ, айл нухэдтэеэ, аха дуунэртэеэ золгодог. Заншалта энэ hайндэрэй ехэ хундэлэлгэн болодог. Мяха шанажа, тарагаа, айраг, сайгаа аягалжа, айлшад нухэдөө угтан хундэлдэг. Моридой, тэмээнэй урилдаан, бүхэ барилдаан, гуйлдөөн, харайлдаан болодог. Гоё дэгэл хубсаhа умдөөд, хазаар мори yнahaн айлшад зүг буриhөө морилжол байха.
Слайд 19
Арадай дуу хүгжэм ханхинаха. залуу хүгшэнгүй бугэдөөрөө сэдьхэлээ худэлгэн, hайхан уянгата
дуугаа хангюурдаха. Убгэд, хугшэд морин хуурай хүнхинөөн доро залуу үетэниие hайн hайханаар үреэжэ, hургаалай үгэнүүдые тэдэндэ хэлэхэ. Иигэжэ Сагаан hарын hайндэр Монгол орондо үнгэрдэг болонхой. Манай буряад Республикада 1960-аад онhоо сагаалганиие унгэргэхэ туршалганууд хэгдэжэ эхилээ hэн.
Слайд 20
Эрдэмэй, соёлой ажалтан, эрдэмтэд, уран зохёолшод, сурбалжалагшад Сагаалганиие hэргээжэ, баяр ёhололой
байдалда тэмдэглэдэг болоё гэжэ бэшэжэ, радио, телевиденеэр үгэ хэлэжэ эхилээ бэлэй. Арад зоной эрилтые хараадаа абажа, Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй Президиум 1990 оной январиин 24-дэ Сагаалганиие арадай hайндэр болобо гэжэ хуулита тогтоол абаhан бэлэй. Тэрэ сагhаа Сагаалганай hайндэр Буряад орондоо бусажа ерээ.
Слайд 22
На 29-й лунный день проводят обряд Дугжууба (костер), посвященный повелителю смерти
Чойжал. Этот обряд является обязательной составной частью службы умилостивления Сахуюсанов – хранителей буддийского Учения. Сжигания сора венчает обряд Дугжууба.
Сор – трехгранная пирамида из теста, по внешнему контуру которой вырезаны языки пламени,
Слайд 23
а верхушка пирамиды увенчана изображением человеческого черепа. Сор – это своего
рода магическое оружие, которое во время службы силой произносимых ламами заклинаний становится воплощением грозной силы, способной обратить в прах все грехи человечества и все препятствия на пути к просветлению. Этот обряд выполняется с опорой на Сахуюсан Чойжал.
Слайд 24
Для ритуала люди обтирают свое тело кусочком теста, тем самым собирая
все болезни, препятствия, загрязнения, и кидают его в огонь.
Слайд 25
Как нужно вести себя в Бутуу
удэр?
Слайд 26
Это последний день года по лунному календарю, когда отдают дань уважения
покровителям, готовятся к встрече Нового года. В Бутуу удэр желательно не есть мясо и не принимать алкогольных напитков. Хозяева приводят дом в порядок, выбрасывают старые вещи, наводят чистоту. Перед входом в жилище с правой стороны кладут чистый привезенный лед или белый камень, что означает чистые намерения хозяев дома.
Слайд 27
С левой стороны кладут веник или метлу, что означает запрет для
всякой нечисти, чертей. Если есть дома бурханы, то зажигаются «зула» - свечи, воскуриваются благовонные травы «адис». В течение ночи в дацанах проходит молебен, посвященный покровительнице Вселенной Балдан Лхамо.
Слайд 28
Балдан Лхамо – главный страж Бурятии.
Слайд 29
Встреча Нового года по лунному календарю – Сагаалган – большой праздник
бурятского народа. С приходом Нового года люди прибавляли к своему возрасту один год – и стар и млад одновременно становились старше на один год. Раньше буряты не фиксировали дни своего рождения, потому Сагаалган можно было бы назвать и всеобщим днем рождения.
Слайд 30
В 2009 г. XXIV Хамбо-лама Дамба Аюшеев дал иное объяснение названия
праздника. Новый год – Сагаалган – сагаа алхаха, перешагнуть время. Он наступает, когда заканчивается последний зимний месяц по лунному календарю и начинается весенний месяц. Наступление нового года – начало нового периода, несущего человеку определенную жизненную задачу.
Слайд 31
Сагаалган приходит на рассвете, на стыке ночи и утра, когда человек
при естественном освещении начинает различать линии на своей ладони. Считается, что в это время богиня Балдан Лхамо обходит Землю с «инспекцией», считая живые существа. И в это время нужно не спать, быть одетым и умытым. Желательно читать молитвы, преподнося Лхамо Сахюусан щедрые угощения, просить защиты и покровительства на весь год. Именно в это раннее время богиня особенно чутка и милостива к живущим на Земле.
Слайд 32
Богиня носит с собой суму, в которой болезни и беды. А
спящий подобен мертвому и богиня, приняв его за покойника, может высыпать свою суму на человека, поэтому так важно бодрствовать, встречая ее.
Обычно перед праздником принято наводить порядок и чистоту. Раньше каждая семья доставала из божниц сложенные в рулон буддийские танка, разворачивала и вывешивала их на стенах.
Слайд 33
Встречая Новый год по лунному календарю, обновляли в божницах подношения божествам,
зажигали зула и воскуряли благовония. В дацанах в это время ламы служат хурал в честь богини Лхамо.
На территории Бурятии на одной из буддийских святынь – горе Буринхан вблизи села Ташир в Селенгинском районе – еще более 200 лет назад буддийские иерархи установили место пребывания Лхамо Сахюусан.
Слайд 34
Считается, что богиня обитает на вершине горы Буринхан, возвышающейся на 1200
метров над уровнем моря – на самой высокой точке этих мест.
Слайд 35
Традиции празднования Сагаалгана.
Слайд 36
Сагаалган длится целый месяц. Ведь раньше, чтобы навестить и поздравить далеко
живущих родственников, требовалось больше времени. Например, замужняя дочка со своей семьей должна была съездить в гости к своим родителям, живущим, к примеру, в дальнем улусе. Во время Белого месяца принято обходить с поздравлениями всех старших родственников.
Слайд 37
Такая традиция не прерывается до сих пор, что помогает младшим узнавать
своих родственников, историю своего рода. Раньше старшие задавали малышам вопрос: чей ты будешь? Ребенок без запинки должен был перечислить последовательно свою родословную до седьмого колена. Послушать в дни Сагаалгана благопожелания умудренных опытом аксакалов своего рода равнозначно было благословению и обретению защиты.
Слайд 39
Монголоязычные народы с давних времен особо считали хадак (цветной шелковый шарф)
высшим знаком почитания. В основном применяют 5 цветов хадака.
Голубой хадак преподносят Учителю, Будде и другим божествам. Он символизирует цвет Вечного синего неба и спокойствия. Красный хадак преподносят при чтении сутр удлинения жизни и вызывании жизненной силы.
Слайд 40
Красный хадак символизирует также домашний очаг. Зеленый хадак символизирует энергию развития.
Желтый хадак преподносят для распространения Учения Будды. Белый хадак символизирует помыслы, чистые, как материнское молоко.
Хадак преподносят в сложенном виде, открытой стороной к привествуемому, широко разостлав на ладонях. Это означает чистоту помыслов и пожелания счастья.
Слайд 41
Человек принимает хадак также двумя руками, перекладывает и сворачивает с правой
руки на левую.
Слайд 43
Буряты испокон веков занимались скотоводством, потому молочная пища на Сагаалган должна
быть в изобилии. Наряду с ней готовятся и мясные блюда. Сагаалган – праздник, утверждающий жизненную силу, призывающий в дом достаток и благополучие. Потому угощение всех гостей должно быть у хозяек на первом месте.
Слайд 44САЛАМАТ
Это блюдо занимает почетное место в бурятской кухне. Оно входит в
число блюд, которое ставят на домашний алтарь как подношение божествам. Саламат питателен и высококалориен. Сейчас его готовят не только в домашних условиях, но и подают в небольших пиалах в ресторанах.
Слайд 45УРМЭ –молочная пенка
Очень вкусное блюдо, которое особенно нравится детям. Оно тает
во рту. Сушеные или мороженые пенки, которые уложены в несколько слоев, нарезают квадратиками и подают на стол. Их можно украсить ягодами, разными кондитерскими изделиями.
Слайд 46Черемуха со сметаной
Буряты не занимались земледелием, но многие заготавливали на зиму
растительную пищу, в том числе и ягоды. Они их собирали, замораживали в деревянной посуде, в ларях, которые имелись у каждой семьи. Ягоды употребляли в натуральном виде, восполняя недостаток витаминов в организме. Очень вкусны ягоды со сметаной или молоком.
Слайд 47ТАРАГ
Это очень полезный для здоровья продукт. Особенно приятен в летнюю жару
холодный тараг, заправленный сливками или свежим молоком. Он хорошо утоляет жажду и одновременно насыщает. Обладает ценными диетическими свойствами. Тараг преподносили гостю в качестве предварительного угощения, пока готовится горячая еда. Его вполне можно приготовить и в условиях города.
Слайд 48БУУЗЫ
Конечно же, ни один бурятский стол в дни Сагаалгана не обойдется
без мясных блюд. Сегодня в каждом доме варят буузы, рецепт приготовления которых знают не только в бурятских семьях, но и с удовольствием готовят их люди разных национальностей, проживающие в Бурятии.
Слайд 49
Какие подарки нужно дарить на Сагаалган?
Слайд 50
В этот светлый праздник дети должны идти с дарами к своим
родителям, обязательно везти к ним внуков, дабы не терялась связь поколений.
В старину одаривали гостинцами – кусками мяса на именных костях (различались куски мужские и женские), маслом и другими молочными продуктами. Маленьким детям в качестве подарка называли ягненка из приплода этой зимы, правда, забрать «живой сувенир» звали следующей осенью – малыши аккуратно вели счет своей маленькой отары, хвастаясь перед старшими брааьями и сестрами, друзьями.
Слайд 51
Символично было дарит детям деньги, даже копеечные монеты – считалось,
что это пожелание материального достатка в жизни, предпосылки к накоплению положительной энергии. При встрече младшие по возрасту и рангу в роду после подношения своего подарка старшему протягивают руки ладонями вверх, аккуратно подпирая локти приветствуемого, а старший, отвечая ему, протягивает навстречу руки ладонями вниз. Так символично выражается готовность к взаимоподдержки друг друга.
Слайд 52
Алишье зүгтэ үргөөнтэй,
Амраг Буряаднай хэшэгтэй,
Арюун hүлдэнь үнэтэй,
Аглаг холын замтай.
Сагаан эдеэн,
hэн бун,
Сэдьхэлэмнэй дээжэнь – мүн,
Хүлөө hольбон ан – бун,
Ажаhууг лэ, арад зон!
Сагаан hарын Дүгжүүбэ,
Сэдьхэлэмнэй мууе дэгдээхэ.
Сахюусанай номнол зүүжэ,
Саашаа ажаhууhамнай дээрэ.