Презентация, доклад на тему Сахалыы остуол оонньуулара-о5ону сайыннарар ньыма

Маар-Куел «Кэнчээри» о5о саадын иитээччитэ

имигэс өйдөөх, билбитин сатаан олоххо туһанар, инникитин өтө көрөр кыахтаах дьиҥнээх урдук интеллектээх киьи буола улаатар»
Б.П.Никитин

сайдар кэмэ. Оҕолор сүрүн дьарыктарынан оонньуу буолар. Ханнык баҕарар оонньуу иитэр-үөрэтэр ис хоһоонноох. Оҕо 5-6 сааһыгар өйугэр иҥэриитэ, оҥорон көруутэ, өйгө тутуута, болҕомтото, өйдүүр дьоҕура оонньууннан сайдар. Билиңңи оҕо компьютер, телевизор иннигэр элбэхтик олорор. Бэлэм информацияны ыла үөрэммит оҕо толкуйдуур, айар дьоҕура сыппыыр.
Сахалыы остуол оонньуута өбүгэбит культуратын сорҕото буолар. Оҕону норуот оонньууларынан иитии олус элбэх туһалааҕын улуу педагогтар Г.Н.Волков, Е.И. Тихеева, А.П. Усова уо.д.а. улэлэригэр ыйыллар.

Соруга:
О5о этэ-сиинэ, өйө сайдар уратытын учуоттаан сахалыы остуол оонньууларын билиһиннэри.
Бэйэтин өбүгэтин оонньуутун кытта билиһиннэрии, интэриэһи үөскэтии.
Хас биирдии дьиэ кэргэҥҥэ сахалыы остуол оонньууларын пропагандалааһын.
Сахалыы остуол оонньууларын оҕо бэйэтэ баҕа өттунэн оонньуурун ситиһии.

Аҥар илиигэ сөпкө бобо тутуллар ахсааннаах. Биир тырыыҥка төбөтун токурутан, ньуоска гыналлар. Оонньооччу тырыыҥканы хаҥас ытыһынан остуол урдугэр туруору тутар, уҥа ытыьын тырыыҥка урдугэр ууран баран, эмискэ ыһыктар. Тырыыҥка остуолга ыһылла туһэр. Туспа сытар тырыыҥканы саҕалааччы бэйэтэ хомуйан ылар. Баттаһа туспут тырыыҥканы ньуосканнан өйөөн-убаан соһон ылар. Атын маһы хамсатта да, бу киһи тохтуур, уочараттаах киһи оонньуур. Тырыынка бутуөр диэри оонньуу салҕанан бара турар. Элбэҕи ылбыт оонньооччу хотор. Манна мээнэ долгуйан салҕалаабат, чуолкай туттуулаах, кыраҕы харахтаах, сэрэхтээх, тулуурдаах киһи кыайар.

4мм халыҥ буолар. Ахсаана 30 устуука. 2 мунуутэ оонньонор. Оонньооччу хабылыгы ытыһыгар ууран баран өрө быраҕаат, илиитин көхсугэр түһэрэн ылар. Өссө биирдэ быраҕаат, чопчу биир хабылыгы харбаан ылыахтаах. Бутэһик биэс хабылык хааллаҕына барытын хабан ылан баран биири ылар, эбэтэр эмиэ биири эрэ хабан ылыахтаах. Бутэһик ус хабылык хааллаҕына эмиэ уһуөннэрин хабан ылан баран биири ылар, эбэтэр биири эрэ ылар. Бутэһик хабылыгы ытыһыгар ууран баран өрө быраҕаат, ылгын чыкыйа уонна аата суох тарбахтар ыккардыларыгар кыбытан ылыахтаах. Икки мунуутэ бутуөр диэри оонньонор, элбэҕи ылбыт бастыыр. Киһи илиитэ, тарбаҕа имигэс, чуолкай хамсаныылаах буола сайдар.

2 мүнүүтэ оонньонор. Ким элбэх очко ылбыт хотор.
Маҥнайгы партия: оонньооччу хаамысканы оргууй а5ай тар5ата быра5ар. Биири талан ылан өрө быраҕар уонна туһуөн иннинэ атыттары биир-биир хомуйан ылар. Оонньооччу хабан ылбыт хаамыскатын атын ытыһыгар хомуйара көҥуллэнэр.
Иккис партия:хаамысканы өрө быраҕаат, атыттары иккилиинэн хомуйан ылаллар.
Уһус партия: туөрт хаалбыт хаамыскаттан уһун биирдэ, биири туспа харбаан эбэтэр ылыллар. Маҥнай биири, онтон уһун охсон ылыахха эмиэ син.
Төрдус партия:биири өрө быраҕаат, атыттарын биирдэ харбаан ылыллар.
Бэһис партия: биэс хаамысканы өрө быраҕан баран, илии көхсугэр туһэрэн ылыллар, иккиһин быраҕаат барыларын ытыска туһэриллэр.
Хаамыскаһыт тарбаҕа имигэһин, хапсаҕайын таһынан тургэнник хамсанар, сытыы-сымса буолуохтаах.

баран ортотунан хайыталлар. Маннык 50-60 тыксаан оҥоһуллар. Хас да киьи остуол тула олорон оонньуур. Тыксааны биир ытыска мунньан баран остуол үрдүгэр ыһаллар, онуоха мас умса-тиэрэ, урут-урдугэр түһэр. Куппут киһи бастаан икки баттаһа туспуту ылар, умса сытар тыксааны умса сытарынан, тиэрэ сытары- тиэрэнэн “ытыалыыр”. Таптаҕына уонна атыны хамсаппатаҕына, таппыт тыксаанын ылар, салгыы оонньуур. Сыыста эбэтэр атын тыксааны хамсатта да тохтуур, уочараттаах киһи эмиэ саҥа кутан, оонньоон барар. Тыксаан бутуөр диэри итинник оонньонор. Бүтэһигэр оонньооччулар ылбыт мастарын иккилиинэн остуолга быраҕан иһэллэр, ордон хаалбыт тыксааннаах киһи кыайар. Оонньуу кыраҕы, бэргэн буоларга, тарбах кууһун сатаан туттарга уөрэтэр.

харандаас суонун саҕа уһуктаах, кубтан сантиметр саҕа чорбойон быга сылдьар гына мас кыһаллар уонна, туллан туспэтин диэн, силимнээн кэбиһэллэр. Баайаны куөрчэх курдук эргитэҕин уонна остуолга ыһыктан кэбиһэҕин. Оччоҕо балайда эргийэн баран, биир ойоҕоһунан иттэнэ туһэр. Баайа түөрт өттугэр араас бэлиэлэр бааллар: кириэс, 3 кэрдиис, 5 кэрдиис, ойбон. Кинилэр бары тус-туспа суолталаахтар. Оонньооччулар бары уон биирдии тырыыҥка маьы уллэстэллэр. Ол аата «баайдара уптэрэ» дэнэр. Баайаны эргитэр бастакы киһи кытыйа иһигэр «баайыттан үбүттэн» биир эбэтэр хас да маһы ууруохтаах. Оччоҕо атын оонньооччулар эмиэ, хас мас ууруллубутунан көрөн, соччо «баайы убу» кытыйаҕа угаллар. Бастакы оонньооччу баайаны икки ытыһыгар кыбытан эргитэн-эргитэн баран остуолга ыһыктан кэбиһэр. Баайа эргийбэхтээн иттэнэ түһэр. Онно туспут ойоҕоһугар ус кэрдиис баар буоллаҕына, оонньооччу кытыйа иһиттэн 3 маьы ылар. Оттон кириэс туспут буолла5ына, 3 маһы ылар. Кириэс туспут буоллаҕына, 3 маһы ол кытыйаҕа бэйэтиттэн уурар. Ойбон өттунэн түспүт буоллаҕына, 7 маһыэмиэ бэйэтиттэн кытыйаҕа уурар. Биэс кэрдиистээх өттүнэн тустэҕинэ, кытыйаҕа баар маһы барытын ылыахтаах. Баайаны куну утары эргитиллиэхтээх. Оонньооччу баайаны биирдэ эргитиэхтээх уонна сүүйдүн да сууйбэтин, атын оонньооччуга биэрэн иһиэхтээх. Өскөтун, биир эмэ оонньооччу табыллан, кытыйа иһигэр баар маһы барытын ыллаҕына, саҥа оонньуу саҕаланар, эмиэ бары ол кытыйаҕа “баайдарыттан-уптэриттэн” угуохтаахтар.

туора икки кытыытынан курдаттыы ууттууллэр. Үүттэринэн сөбүгэр суон 50-ча см уһуннаах сабы угаллар. Сап төбөтун холбуу баайаллар.
Быа аҥар төбөтунхаҥас илии эрбэҕэр иилэн, иккис төбөтун уҥа илииортоку тарбаҕар кэтэрдэн баран, быаны мөлтөтө-мөлтөтө ууннары тардыалыыллар. Оччоҕо сап төптөру-таары хатыллан тымтыгы эргитэр, араас дорҕоонноох тыастар тахсаллар.
Күүгүнэйи дэбигис эргиппит уонна киһи сэргиир араас дорҕооннорун таһаарбыт оҕо хайҕанар.

Үүккэ ытыйарга (эргитэргэ) сөптөөх тутаах угаллар. Тутаах аллараа өттун чочулаан кыһаллар. Оонньооччулар куөрчэхтэрин угун икки ытыстарыгар кыбытан баран, бары ытыйаллар уонна остуол урдүгэр тэҥҥэ ыһыктан кэбиһэллэр. Күөрчэх атаҕар тура түһээт, эргийбитинэн барар. Охтубакка уһуннук эргийбит күөрчэхтээх кыайар.

икки өттүгэр мастаах быалаахтар. Хамаанда бэрилиннэҕинэ быаларын мастарыгар эрийэллэр. Ким түргэнник быа ортотугар баар бэлиэҕэ тиийбит кыайар.

Хаамыска
Хабылык
Күөрчэх ытыйыы

9. Хабылык
Тырыыҥка

1. Хабылык
Күүгүнэй

2. Хабылык
Тырыыҥка

3. Хабылык
Тыксаан
Тырыыҥка

4. Хабылык
Ситии быаны эрийии.

Биир тиэмэни хас да дьарык устата ыыттахха оҕо ордук өйдүүр, ылынар. Эрчиллии уһун бириэмэҕэ барар. Аҕыйахта эрчиллии туһаны биэрбэт, сылы сыллаан эрчийиэххэ наада. Хас дьарык аайы саҥа оонньууну (тыксаан, тырыыҥка) киллэрэн оҕону сэҥээрдиллэр. Оҕо сэҥээриитин үрдэтэр сыалтан, араас таһымнаах курэхтэһиилэри ыытыахха сөп. Бу маннык сыал-сорук туруоран дьарыктаннахха, сахалыы остуол оонньууларын нөҥуө оҕоҕо толкуйдуур, өйдүүр дьоҕурун сайыннарыахха сөп.