Презентация, доклад творчество Эшрефа Шемьи-заде

боюнджа умумийлештирюв, иджадынынъ эсас
гъаесини айдынлатув; шаирнинъ парлакъ омрю эсасында тербиелев

халкънен оль!

халкъ оджасы аилесинде догъды. Рушдие мектебини битирген сонъ о Акъмесджитке барып, андаки «Совпартшкола»гъа окъумагъа кире. 16 яшында Эшреф Шемьи-заде 1925 сенеси январь айында «Ленинге» адлы шиир яза. Бу шиир мектепнинъ дивар газетасында, бир йылдан сонъ исе «Илери» жур-налында басыла.
Эшреф Шёмьи-заде эдебияткъа мемлекет ичюн гъает муреккеп девирде язылгъан ве сонъра хрестоматик эсерге чевирильген бу шииринен кирди.

ве яш шаирнинъ намы кеткен сайын арта. Ака­демик А. Крымский озюнинъ макъалесинде шай дей: «Къырым эдебиятында со­вет ёнелишинде даа яп-яш эдебий къуветлер озълерини косътере башладылар.
Олардан зиядедже истидатны Эшреф Шемьи-заде, Менли-Азиз ве Керим Джа-манакълы киби шаирлерде сезмек мумкюн».
1927 сенеси, сентябрь айында, даа янъы 18-ни толдыргъан яш шаирни ба-лалар ичюн тешюиль этильген «Козь айдын» журналынынъ месуль муаррири ва-зифесинетайин этелер. 1928-де о РАППнинъ азасы ола, 1932-де Москвада Бу-тюнсоюз девлет кинематография институтынынъ эдебий-сценария факультетини битире. Айны заманда о, озюнинъ тазелиги ве тендюристлиги иле айрылып тургъан шахсий дуйгъулы шиирлерини яза, дердж эттире. О вак ьытнынъ белли рус тенкъидчиси Я. Полканов озюнинъ «Къырымтатар эдебияты» макъалесинде Э.Шемьи-заде акъкъында шойле яза. «Къырымтатар "эдебий яшлыгъы арасында энди кениш суретте белли олгъан догъма истидатлар бар. Мисаль ичюн окъ-уйыджыгъа белли олгъан ве шиирлери юксек бедиийликнен айрылгъан Эшреф Шемъи-задени алайыкъ. «Маневр», «Яхшы», «Фуртуна» киби шиирлери онынъ ташыгъан пролетар шаири намыны акъикъатен акълайлар. Тендюристлик, джан-лылыкъ — бу шаирнинъ яратыджылыгъындаки эсас чизгидир».

къуруджылыгъына багъыш-лангъан «Днепрельстан» поэмасыны яза. Онъа дженктен эвель шаир оларакъ энъ зияде нам кетирген шу «Днепрельстан» поэмасыдыр: Поэмада «ДнепроГЭС» къуруджылыгъы, ондаки ишчилернинъ гъайретинен бир сырада, къомшу Украи-нанынъ кечмишинден, Днепр диярынынъ тарихындан, халкъынынъ аяты ве ку-решинден баас этиле ве о ерде олаяткъан денъишмелер, батырлыкълар ве аньа-нелер ху су сын да зенгин фикирлер акс о луна:
Эй, Днепр, эй, тарихлар орекеси!
Эй, чаларгъан асырларнынъ колеткеси!
А йт, бу ташлар узеринде янъгъырдымы
Бир вакъытта къачкъынларнынъ ачув сеси?
Айт, Днепр, айт, дюньяда корьгенинъни, Къыдырлезде ёлдан чыкъып джуръгениньни,
Эв авдарып, кой акътарып, шеэр басып,
Мурадынъа насыл этип иргенинъни..
Айт, бу кунеш ерге коктен тёкюльдими?
Айт, бу дюнъя къайта баштан тирильдими?
Тарихларда тунч девринден бугуньгеджек,
Бойле гъайрет, бойле янгъын корюльдими?..

чешит миллет векиллери бирлик олып иш беджергенлери, бу къуруджылыкъта келеджекнинъ темель ташы къоюлгъаны эсерде бедиий суретте озь аксини тапа:


Бугунъ артыкъ кобзарьларнынъ эллеринде,
Къобыз дегиль, демир курек, лескер ишлей.
Бинъ мучеллик къобаларнынъ беллеринде
Ель ерине машиналар чархы кишней.
Мында кучьлю турбиналар арманында,
Эски омюр темелинден мыратыла.
Чёюн, бетон, къая, демир орманында
Янъы эмек усуллары яратыла.

поэманынъ аиры парчаларыны эзберлеп юре эдилер. Ойле парчаларны мектеплерде, ятакъханелерде, топлашувларда окъуй эдилер. Мерхум шаиримиз Зиядин Джавтобели о вакъиаларны шойле хатырлай:
«Маариф хадимлери бинасы залында топлашув япып, поэманы муакемеге къойдыкъ. Эдебият, сана векиллери, оджалар, талебелер... бир чокъ адамлар мында топлангъан эдилер. Иштиракчилер эсерни рухий джошкъунлыкънен къа-бул эттилер. Себеби — эсер пек актуаль ве земаневий эди. Онынъ иле бирликте буюк нефасет, зенгин тиль, чешит тасвирий васталар къулланылып, пишкип об
разлар эсер де усталыкънен берильген эди. Шу себептен де, иштиракчилернинъ фикир бирлигинен эсернинъ къырымтатар эдебиятында поэм жанрында ильки ве екяне янъы бир эсер олгъаныны акълы оларакъ кешф эттилер ве бу эсернинъ му-эллифи — Эшрефни урьметнен алгъышладылар»
Бу поэма узеринде дженктен эвельки бутюн бир несиль ишченлик, ватан-перверлик ве интернационализм рухунда тербиеленди. Поэма 1936 сенеси рус талине терджиме этилип, «Литература и искусство Крыма» журналында басыл-ды. Эшреф Шемьи-заденинъ ады 30-ынджы йылларда энди къырымтатар эде-биятынынъ Бекир Чобан-заде, Шевкъи Бекторе, Абдулла Лятиф-заде, Амди Ге-райбай киби эдиплернен бир сырагьа къоюла эди.

делегат оларакъ иштирак этти. 1936-1937 сенелери Къырым языджылары бирлигининъ месуль кятиби вазифесинде чалыша. 1935 сенеси майыс айында бир группа къырымтатар языджысы Максим Горькийнен корюш-тилер ве бу корюшювде Эшреф Шемьи-заде де иштирак этти. Дё'рт саат къадар девам эткен гъает меракълы ве мундериджели субет шахсен Шемьи-задеде пек буюк теэссурат къалдырды. Субет вакътында М.Горький къырымтатар эдебия-тынынъ, ана тили ве санатынынъ инкишафы меселелеринен, халкъ яратыджы-лыгъыны топлав, огренюв ишлеринен пек меракъланды. Хусусан халкъ агъыз яратыджылыгъыны, миллий фольклорны яхшы билювнинъ языджы ичюн не къадар буюк эмиети олгъаныны айрыджа къайд этти. Горький о вакъытта джум-леден шойле деген эди: «Озь хачкъынынъ фолъклорыны яхшы билъмеген ич бир вакъыт яхшы языджы олып оламаз. Бойле муэллифнинъ эсери окъуиыджынынъ юрегине барып тиймез. Халкъ яратыджылыгъы — бу миллетнинь битмез-тюкенмез рухий байлыгъыдыр. Ве эр бир намуслы, виджданлы языджы бу бай-лыкъны бутюн инджеликлеринен огренмек борджлу».

«Москва — Севастополь» поэмаларыны ярата. Бу поэмаларнынъ би-ринджисинде о земане аятыны эвелькисинен, яни балалыкъта корьгенинен къыяс
эте. Экинджи поэмада бу мевзу даа зияде кенишлетале. Лирик къараман Москва — Севастополь поездынен кетер экен, мемлекетнинъ аджайип манзарасыны, ин-сан эмегинен янъартылгъан топракъларны сейир этерек, мемлекетнинъ къоджа-манлыгъынен, ярашыгъынен гъурурлана.
Шаир, айны заманда, терджиме ишинен де чокъ огъраша. Онынъ терджи-месинде окъуйыджылар Шекспирнинъ «Он экинджи гедже» трагедиясынен, А.С.Пушкиннинъ, А.Мицкевичнинъ, М. Лермонтовнынъ, Низамийнинъ ве даа чокъ дигер шаирлернинъ эсерлеринен таныш олалар. Бу саада о Пушкиннинъ «Багъчасарай чешмеси» поэмасыны терджиме этювде айрыджа мувафакъиетке наиль ола. Бу терджиме эр кеснинъ фикриндже энъ юксек дереджеде таныла ве о, акълы суретте къырымтатар миллий терджиме эдебиятынынъ алтын фондына кире. Бунынъле бирге Шемьи-заденинъ озь эсерлери де башкъа тиллерге чеви-риле. 1933 сенеси онынъ рус тилинде «Сайлама эсерлер» шиирий джыйынтыгъы нешир этиле. Бундан гъайры Шемьи-заде къырымтатар тилине Т.Шевченконынъ «Васиет» шиирини, Л.Толстойнынъ, С.Есениннинъ эсерлерини терджиме этти. Айны заманда онынъ озюнинъ шиирлери де рус тилине терджиме этильди. Олар АТарковскийнинъ терджимесинде Москвада чыкъарылгъан «Поэты Крыма» (1937) джыйынтыгъына кирсетильдилер.

ве эдебиятымызда насыл муит юзь алгъаныны Эшреф Шемьи-заденен багълы вакъиалар мисалинде косьтермек истеймиз. 1935сенесинден 1937сенесине къа-дар Къырым языджылары бирлигининъ кятиби вазифесинде чалышкъан Эшреф Шемьи-заденинъ халкъ арасында котерильген итибары органларны эп зияде ра-атсызламакъта эди. Иште, бу девирде, яни 1937 сенеси сентябрь 20-де, Акъмесджитте Языджылар бирлигининъ топлашувы олды.Топлашув акъкъында макъале 24 сентябрьде чыкъкъан «Яш къувет» газетасында дердж олунгъан эди. Бу макъаледе языджылардан Умер Ипчи, Ильяс Тархан, Ыргъат Къадыр ве Эш­реф Шемьи-заде «буржуа миллетчилиги»нде къабаатланып: «Бу хаинлер Союз этрафында озь «эш-достларыны» бирлештирип, озь сасыкъ «нефис продукция-ларыны» огге сюрип, осип етишмекте олгъан сагълам, совет яшлыгъыны бутюн
чарелернен эдебият саасындан ушкютмеге тырышты, догърудан-догъругъа Къырым совет эдебиятынынъ осюшини чаналаттылар», — дениле.

бирлигинден чыкъаралар, ишинден бошаталар. О, эр кунь озюнинъ къапаладжагъыны беклей... Амма акимиет шаирни тевкъиф эт-меге ашыкъмай эди. 1938 сенесининъ апрелинде оны Языджылар бирлигине гьайрыдан къабул этелер ве Къырым девлет нешриятында онъа аддий муаррир ишини берелер. Шаирни тек 1941 сенеси июнь 24-те яни дженк башлангъаны-нынъ учюнджи куню апске алалар. Эки ай НКВДнинъ подвалларында булунгъан сонъ, Эшреф Шемьи-заде узакъ Иркутск шеэрине ёлланыла. Анда о, 1942 сенеси апрель 4-те «Къабаат аляметлери олмагъанындан себеп» азат олуна. Бунъа, эбет, шаирнинъ Бутюниттифакъ мешурлиги яр дым эте. Айны шу йылы декабрь айын-да Эшреф Шемьи-заде озьбек языджыларынынъ даветинен Ташкентке келе ве анда оны Фергъанадаки виляет газетасынынъ месуль кятиби вазифесине тайин этелер.
1944 сенеси Къырым азат олунгъан сонъ, Э. Шемьи-заде майыс 17-де Акъмесджитке къайтып келе ве шу геджеси къорантасына къавушыр-къавушмаз, халкънен берабер ватандан сюрьгюн этиле. Дженк фелякети ве халкънынъ сюрь-гюн этилюви акъибетинде сагъ къалгъан башкъа языджылардай онынъ да иджа-дий фаалиети дженктен сонъ та 50-нджи сенелернинъ сонъунда девам этти.

бир муддет Озьбекстанда яшады, Фергъана виляети «Комму­на» газетасында месуль кятип вазифесинде булунды. Дженк вакътында бу ер де истикъамет эткен украин, белорус эдиплеринен, сиясий муаджирликте яшагъан тыш мемлекет эдиплеринен эмекдашлыкъта чалышты. Дженктен сонъ бу эмек-дашлыкъ фаалиети ичюн текрар апске алынгъан шаир 1954 сенесининъ сонъки куньлеринде лагерьден азат олып кельди. Бир муддет Ташкент янындаки Янъыёл шеэринде яшады, сонъра Ташкентте ерлешти.
1957 сенесинден сонъ эр кес киби онынъ да «Ленин байрагъы»нда шиир-
лери ве макъалелери басылып кельди. 1965 сенеси онынъ «Къавал» адлы би-ринджи шиирлер джыйынтыгъы чыкъты. «Тогъан къая» (1969), «Шиирлер ве поэмалар» (1978) адлы джыйынтыкъларына кирген шиирий эсерлери дженістен сонъки къырымтатар шиириетинде янъы бурулыш нумюнелери олдылар. Онынъ «Программаны окъугьанда», «Чолпангъа догъру», «Ёл берме!», «Эмексевер магърур халкъым», «Озюнчелик» (яки «Озюнъе хае ол, шиирим») ве даа бир чокъ шиирлери, бунынъ киби де «Къыркълама» адыны алгъан къыркъ дане се-кизлиги шаирнинъ юрегинден къайнап чыкъкъан инджи данелеридир. Шаир бу девирде озюнинъ энъ яхшы «Алиме» ве «Аслыхан» поэмаларыны яратты.

яны ордусы разведка болюгининъ душман аркъасында резиденти, 19яшлы комсомолка Алиме Абденнанованынъ хатырасына багъыншана. Халкъ къырымтатар Зоясы деп адландыргъан Алиме Абденнанованынъ къараманане образында шаир Ватангъа, халкъкъа сынъырсыз севгини ве батырлыкъны терен-нум эте. Шубесиз, яшлыкъны ватанперверлик рухунда тербиелевде бу поэма-нынъ ролю гъает буюктир.
«Аслыхан» — бу кениш планлы эсер олып, о диний хурафаткъа къаршы кескин бир эпик дестандыр. Халкъчанлыкъ, самимийлик, халкънынъ арзу-умютлерине якъынлыкъ Шемьи-заденинъ шиириетине хае чизгилердир. О озю­нинъ саделигинен, анълайышлыгъынен, тилининъ зенгинлиги, терен образлы-лыгъы, назиклигинен фаркъ эте. Бу чизгилернинъ эписи «Аслыхан» дестанында айрыджа бир шиирий усталыкънен беян олунды ки, о «Таир ве Зоре», «Къозу-курпеч ве Баян-Слу» ве дигер лирик-эпик дестанлар киби халкъ яратыджы-лыгъынынъ энъ яхшы нумюнелеринден бирине чевирильди. Поэмада эски хура-фатнынъ менфий тарафлары терен ачылып берильмекнен берабер бир сыра ах-лякъий-этик проблемалар да котериле. Бунъа бакъмадан, шаир сагъ экенде поэма чешит себеплерден толусынен бир кере басылмады. Поэманынъ ялынъыз би-ринджи ярысы «Тогъан къая» адынен Эшреф Шемьи-заденинъ «Тогъан къая» шиирлер джыйынтыгъында ве экинджи кере «Аслыхан» адынен 1978 сенеси «Шиирлер ве поэмалар» джыйынтыгъында басылды

такъри-зинде шойле деп язгъан эди: «Шаир адамларнынъ чешит аспекттеки омюр акъ-икъатыны кениш ве бедиий суретте косьтере бильди. Корюнишче адий ве саде, сонъ дередже намуслы, къанысыджакъ ве гузель Аслыхан образыны окъуйыд-жы хошнутлыкънен къабул эте. Халкъ адамларнынъ пакъыллыкъ, худбинлик, эгозим, бозукълыкъ ее хаинлик киби къылыкъларыны кескин кулькюнен фаш эте. Поэмада бойле адамларнынъ акъикъий юзьлери бедиий къуветнен ачылгъан. Диннинъ социаль маиетини янълыш тарафкъа бургъан шейх Муслим атанынъ алчакълыгъыны фаш этювге багъышлангъан сатырларны гъазап, нефрет дуйгъу-ларынен ашлангъанына гъает буюк къыймет кесмек лязимдир. Поэма озь мунде-риджесине коре шойле къурулгьан ки, о башындан сонъунадже дикъкъат ве ме-рагъынъ эксильмеден окъула. Эсер гъает образлы, шырын акъикъий халкъ тили-нен язылгъан. Шаир тувгъан тилининъ бутюн зенгинлигинден буюк усталыкъ-нен ве билип файдалана ки, бир чокъ сёз бирикмелеринден, аталар сёзлеринден усталыкънен файдаланув онъа кениш иджадий имкянлар бере. Поэмада къулла-нылгъан тасвир ве ифаде васталары о къадар айдын, озъара багълы ве оригинал ки, булар эсернинъ эмоционалъ тесирини сонъ дередже къуветлендирелер. Мен бу поэманы къырымтатар тилининъ энциклопедиясы дер эдим».

толусынен басылгъаныны Эшреф Ше-мьи-заде озю корип оламады. Поэма-дестанны биз текмилинен «Козьяш дивар» ады иле ялынъыз «Йылдыз» журналынынъ 1990 сенеси 4—5-инджи санларында дердж этип олдыкъ. 1994 сенеси исе бу дестан Акъмесджитте «Козьяш дивар» намынен аиры китапчыкъ этип чыкъарылды.
Эшреф Шемьи-заде бизим эдебиятымызда биринджи олып XVII асырда яшагъан классик шаиримиз Ашыкъ Умернинъ иджадыны огренюв ишини баш-лады, онынъ аяты ве иджады акъкъында эдебиятымызда биринджи олып, кениш макъале язып шиирлеринен берабер «Ленин байрагъы» газетасында бастырды. Эдебиятымызнынъ тарихыны язмагъа тутунды. Эбет, бу ишнинъ сонъуна чыкъып етиштирмесе де, илериде бу саада япыладжакъ ишлернинъ чизгилерини бельгиледи. Бунда онынъ эдебий макъалелеринден тертип этильген «Омюр ве яратыджылыкъ» (1974) ве «Халкъ хызметинде» адлы джыйынтыкъларынынъ нешир этильмеси яхшы нумюнедир.

фаалиети эдебиятшнаслыкъ, тенкъидчылыкъ ве тедкъикъатчы-лыкънен де сыкъы багълы экенини айтмакъ борджлумыз. Алтмышынджы йыл-ларда о, эдебиятымызда даа бир бошлукъны толдырмагьа тырышып, тенкъид ве эдебиятшнаслыкъ саасында буюк ильмий тедкъикъатларнен мешгъуль олды. Эс-ки тюркий тильнинъ, классик тюрк эдебиятынынъ аджайип бильгири Эшреф Шемьи-заде 60-ынджы ве 70-инджи сенелери озьбек муэллифлерининъ эдебий-бедиий эльязмалары ве неширлери, тарихий-сиясий эсерлери акъкъында юзлер-нен рецензия ве тенкъидий макъале язды, буюк ильмий-тедкъикъат ишини алып барды, къырым-къыпчакъ эдебиятынынъ учь джылтлыкъ тарихыны яратув узе-ринде чалышты. О бизге XVII асыр классигимиз -— шаир Ашыкъ Умерни ачты, совет девиринде биринджи кере бу классикнинъ аяты ве яратыджылыгъына багъышлангъан буюк макъале язды, онынъ бир сыра эсерлеринен окъуйыджы-ларны таныштырды.

назикликнен къыймет кесип айткъан сёзлери де дикъкъаткъа ляйыкътыр. Гъает алчакъ гонъюлли ве тартынчакъ, тур-мушта да, шиирлеринде де буюк сёзлерни айтмакътан къачынгъан Къайсын Къулиев Эшреф Шемьи-заде юзюнде санат къанунларыны менимсеген шаир корьгенини къайд этти. О буны макътав эпитетлеринден файдаланмайып, Ше­мьи-заденинъ дюньяны корюв къабилиетини ачыкъ-айдын ифаделеди: «Ватаны-нынъ табиаты, онынъ манзарасы Эшреф Шемьи-заденинъ иджадий тюшюндже-лерини, фикир этюв усулыны бельгиледи: «Беяз къар устюнде къара am оле», «Ай ярыгъы ве къараджанынъ аркъасында онынъ чатал бойнузларынынъ колъге
си...» Бойле ошатувлар онынъ иджадынынъ тесир кучюни олдыкъча арттыралар. Мында ренклер косьтерилъмей, амма къаранлыкъ ве айдынлыкънынъ сынъыр-лары ачыкъ-айдын корюне. Шемьи-заде акъкъында айтар экеним, зан этсем, макътав эпитетлеринден къачынып олгъандырым. Онынъ таланты ве шахсиети-нинъ хусусийлиги оны достча къабартып косьтермеге биле ихтиядж къалдыр-майлар.

шиириет инкишафынынъ белли бир севиесини коре. Лякин оны янъыджа бир янашувнен, озюндже менимсемек эр кеснинь элинден кельмей. Эскилик ве янъылыкъ ара-сындаки зыддиетлернинъ негизине ялынъыз акъикъий шаир дала биле, адий бир шейде алельхусус янъы бир алны тек о коре биле. Шаир намыны ташымагъа анджакъ бойле истидатлар ляйыкълар.
Эшреф Шемьи-заденинъ умумен къырымтатар эдебиятында ери, онынъ шу халкъ гонълюне яткъан аджайип эсерлеринен эм де халкънынъ онъа буюк севги-синен бельгилене.
Шаир 1978 сенеси март 11-де Москвада агъыр хасталыкътан вефат этти ве озюнинъ васиети ерине кетирилерек, къорантасы ве достларынынъ гъайретинен о Къырымгъа кетирилип, Эски-Къырымгъа якъын Акъчора (Долинное) коюнинъ мезарлыгъында дефн этильди.
Шаирнинъ ватанда Эеки-Къырым шеэри дживарында тынч яткъан къабири узеринде язылгъан ашагъыдаки сатырлар айны бу фикирни ифаде этмектелер.
Эль арзусы эркин олса,
Эль арзусын эр акълар.
Шаир козю мергин олса,
Шаир намын эль сакълар.
Шаирнинъ намыны халкъ эбедий сакълайджагъына ич шубе ёкъ. Чюнки Шемьи-заденинъ яратыджылыгъы акъикъатен де озь халкъыны ве онынъ шии-риетини муджессемлештирмекте.