Презентация, доклад по родной литературе на тему Национальный герой

аата баайдар батталларын утары охсуспут маҥнайгы сырыыларыттан норуот номоҕор киирбитэ. Кини ыраахтааҕы былааһын, баайдар, тойоттор батталларын анныгар олорор саха дьадаҥы дьонун көмүскэһээччи быһыытынан биллибитэ.
Норуот Манчаары туһунан элбэх сэһэннэри, кэпсээннэри, ырыалары айбыта. Манчаары туһунан сэһэннэр сахалар ыаллыы олорор норуоттарыгар эмиэ тарҕаммыттара.

Манчаары Баһылай. (1805 – 1870 сс.)

саха сирин норуоттарын уопсай дьоруойдара буолар» - диэн суруйбута.
Манчаары сүрэхтэммит аатынан Василий Федоров 1805 с төрөөбүт уонна 1870 с 65 сааһыгар күн сириттэн күрэммит. Аҕата Быттааны Сүөдэр-Федор Хачадаев Манчаары тоҕус саастааҕар өлбүт. Онон кырачаан Манчаары ийэтэ Моттойолуун уонна икки эдьиийинээн тулаайах хаалбыттар.

Манчаары Баһылай. (1805 – 1870 сс.)

сэһэнинэн).
Мантан көстөрүнэн, Манчаары абаҕата Чоочо Чуо Бытык диэн аҕалаах, оттон Манчаары аҕата Быттааны Сүөдэр Киһилээн Микииттэ диэн биир аҕаттан Дьыппа Кэрэмэйтэн төрүттээҕэ көстөр.

көстөр. Одур Булгунньах.

үүн тиэрбэһин курдук, хап харанан эриличчи көрбүт харахтаах, хара хаастаах, умсары соҕус үрдүк сүүстээх, киэҥ таныылаах, үрдүк соҕус кырыылаах муруннаах, куппут курдук толору быччыҥнардаах, тилэри тэбэн тахсыбыт өттүктээх, синньигэс соҕус бииллээх, кулуһун курдук көбүс-көнө, сып курдук быһыылаах-тутуулаах, уҥуоҕунан орто улахан киһи.
А.И.Софронов»

60 –c cсыллара – ХIХ үйэ ортото) диэн монографиятыгар 1956 сылаахха суруйарынан, Манчаары аҕата Быттааны 1771 с төрөөбүт уонна 1814 сыллаахха өлбүт эбит. Оттон абаҕата Чоочо кэлин сүрэхтэнэн араспаанньата Слободчиков буолбут. Манчаары араспаанньатын хаһан да Слободчиковынан көрдөрбөтөх.
ХIХ үйэ 20-30 сылларыттан Арыылаах алаас үгүс өттө Чоочо тойон бас билиитигэр киирбитин докумуоннар көрдөрөллөр эбит.

оту уоттааһын, сүөһүнү үүрэн илдьии элбээн барбыта.Ол кэмҥэ Манчаары үөскээн улааппыта.Манчаары аатын Сибииргэ кытта билэллэрэ. Кини дьыалатынан Петербурга, Иркутскайдааҕы Илиҥҥи Сибиир Сүрүн салаатыгар уонунан сылларга дьарыктаммыттара.Кими даҕаны өлөрбөккө-өһөрбөккө олоҕун олорон ааспыт киһи.

Манчаары Баһылай уонна Робин Гуд.

хомуур уобарас.

Кини 1160-1247 cc олоро сылдьыбыт, төрдүнэн баай дворянин эбэтэр быстар дьадаҥы диэн этэллэр. Робин этэрээтин охтоох дьоно сүүсчэкэҕэ тиийэрэ үһү. Кыракый Шербуд ойууругар туттарбатах ороспуой. Биһиги Манчаарыбытыттан уратыта диэн – кини дьиҥ-чахчы олоро да сылдьыбыта биллибэт.

Варвараны кэргэн ылбыт.Нөҥүө сылыгар Вера диэн оҕоломмуттар. Варвара Манчаары хаайыыга түбэспитигэр атын киһиэхэ кэргэн тахсыбыт.

Манчаары аал-луук курдук ытыктаабыт аарыма бэһэ.

сүрдээх батталлаах баай киһи эбит: алта уонча алааһы бас билэр, отучча ыал хамначчыттардаах, элбэх сылгы, ынах сүөһүлээх, күндү түүлээхтээх . Чоочо Манчаары аҕата өлбүтүгэр, дьахтарга сир анаммат диэн, Манчаарылаах оттуур сирдэрин, сүөһүлэрин бэйэтигэр ылбытыттан Манчаары абаҕатыгар өстүйүүтэ саҕаланар. Бастаан Чоочолуун сууттаһан нэһилиэк чаччыынатын дьүүлүнэн 1827 с таһыллар, онтон кэлин сырыыта кэҥиир, элбэхтик хаайыллар, элбэхтик күрүүр.

баайдарын үксүн дьадаҥы дьоҥҥо биэрэр, бэлэхтиир эбит. Ол эрээри сорох кыамматтарга тулаайахтарга үчүгэй сыһыаннаах баайдары тумнарын туһунан суруллубут.

Иван Пономарев Манчаарыттан куттанан оҥорторбут чуолҕаннардаах ампаара.

туруортарбыт сэргэлэрэ.
Манчаары өлөр өстөөҕүн Чоочону кыайан иэстэспэтэх Кэлин доҕотторугар: «Чоочоҕо илиим барбатаҕа, кини айыылаах дууһатын быспатаҕым да ордук эбит», диирэ үһү.

улууһугар Тараҕай нэһилиэгэр Түөтээни диэн сиргэ олорбут. Көппүөс оҕонньор ампаардара Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии сылларыгар диэри турбуттара. Ону, ким да көрүмүнэ-харайымына, мастаан оттубуттар”

мутукчаҕа холоммут , өйдөөх-санаалаах үтүөтэ. Манчаары бастакы таптала Күөх Кэтириинэ, кулуба улахан кыыһа Манчаарылыын Хаҥалас улууһугар барсан арҕах ииҥҥэ 9 хонон, кэлин тутуллубуттар. Бу 1968 с кинилэргэ анаан туруорбут сэргэлэрэ.Манчаары бу сэргэ турар сириттэн Кэтириинэни илдьэ барбыт.

норуот номоҕор» диэн кинигэҕэ баар.

Слепцова Кэтириинэ Капитоновна, кулуба улахан кыыһа, кэнники Миитэрэй Саабылыскай диэн киһиэхэ кэргэн тахсан, Лэгиэнтэй уонна Бөтүрүүс диэн уолаттардаммыт.

баран, 1837 с Сенат бириигэбэрэ дьэ тахсар. Манчаары Иркутскай хаайыытыгар ыытыллан турар. 1841 с кулун тутар 30 күнүгэр Нерчинскэй руднигыттан күрээн төрөөбүт дойдутун булбута.

докумуон

Анисим Сунтаарга үөскээбит киһи эбит.Кини Манчаарыны кытта бастаан Биитим өрүһүнэн хоту түһэн баран, Яблоневай хайаны туораан, Биитимҥэ Каренга диэн уҥа салаанан киирэн Өлүөнэҕэ түспүттэр. Онтон арахсан төрөөбүт дойдуларыгар барыталаабыттар.Ол эрээри Анисим айанын тулуйбакка 1842 с Дьокуускай балыыһатыгар өлбүт.

аараттан, Нижне-Илимскэй куорат таһыттан, эмиэ күрүүр. Саха баайдарыгар, тойотторугар эмиэ кутталлаах күннэр үүнэллэр. Мэҥэ улууһун Моорук нэһилиэгин тойотторо сэттэлии буолан бииргэ олорорго, түүннэри-күнүстэри харабылланарга , Манчаары доҕотторунуун хорҕойуон сөптөөх сирдэрин көрөргө 1843 с балаҕан ыйын 15 күнүгэр уураах таһаараллар. 1843 с алтынньыга Манчаары уонна кини доҕотторо: Яков Микишкин, Наум Васильев, Гавпиил Васильев о.д.а тутуллаллар. 1847 с сууттууллар. Манчаарыны 10 сылга хаайыыга сыаптаан сытыарарга уураллар. 1857 с Манчаарыны болдьоҕо туолбутун үрдүнэн хаайыыттан таһаарбаттар.

алтынньы 2 күнүгэр Бүлүү уокуругун полицейскай управлениетыгар ыыппыт биллэриитэ. Манна Манчаары үһүс киһинэн көрдөрүллэр.

буолбута. 1921-1922 сыллардаахха “Манчаары” диэн культурнай-сырдатар общество тэриллэн, биллэр суолталаммыта. 1921 с Саха сиригэр сахалыы тылынан тахсыбыт хаһыат “Манчаары” диэн ааттаммыта.Гражданскай сэрии кэнниттэн хаһыат “Кыым” диэн уларыйбыта. Манчаары Баһылай ырыаһыт, олоҥхоһут, поэт-импровизатор этэ. «Ырыалар- тойуктар» диэн кинигэтэ, Матвей Алексеевич Александров “Якут Манчара”диэн поэмата Манчаары тыыннааҕар суруллубута.

юристар, салайааччылар, үөрэнээччилэр уо.д.а идэлээхтэр – бииртэн биир ураты ис хоһоонноох суруйуулара тахсыбыттара.В.В.Никифоров, А.Е.Кулаковскай, Софрон П.Данилов Манчаары аатын үйэтиппиттэрэ.

киллэрбитэ.В.Г.Короленко «Манчары и Омочо» диэн кэпсээни суруйбута.

Манчаарыны үйэтитиигэ биир улахан үлэнэн билиҥҥи гуманитарнай чинчийии института оҥорбут хомуурунньуга буолар: 136 үһүйээн уонна кэпсээн киирбитэ.

Кинигэҕэ Манчаары үтүө-сырдык мөссүөнэ, өлбөөдүйбэт албан аата, суолдьут сулус буоларын үйэтитэр аналлаах матырыйаал киирбит. Ону тэҥэ кини саха омук чулуу уола буолар сырдык мөссүөнэ дириҥник уонна чаҕылхайдык арыллар.

– педагогика билимин дуоктара, ХИФУ профессора, Арассыыйа уонна СӨ билимин үтүөлээх дьайыксыта.
Мэҥэ Хаҥалас улууһун уонна Бэдьимэ нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо: Афанасий Петрович Илларионов – САССӨ физическэй култуураҕа үтүөлээх үлэһитэ.
«Манчаары Баһылай – юрист көрүүтүнэн»диэн Николай Уус бэчээттэтэн таһаарбыт биир бастыҥ үлэтэ буолар.

опера, балет, либретто, драма бааллар.

1859 сылтан 1870 сылга диэри көскө олоро сылдьыбыта. Кэнники I Бордоҥ арахсыытыгар Манчаары олорбут сирэ II Малдьаҕар нэһилиэгэр киирбитэ
(О. Ионова. Манчаары Баһылай. Якутскай, 1946, стр. 44).

Ол иһин сэһэнньиттэр бары Манчаары Малдьаҕарга олорбутун туһунан кэпсиир эбиттэр.

Манчаары туһунан Марха улууһун быраабата 1869 сыллаахха алтынньы 2 күнүгэр оҥорбут иһитиннэриитигэр суруллубут.

сэлиэнньэтигэр «Үс хоһуун» стадиоҥҥа Манчаары ХХ Оонньуулара буолан ааспыта.Үс күн устата 1497 спортсмен (37 хамаанда) успуорт 11 көрүҥэр күрэхтэстэ. Аныгыскы ХХI «Манчаары» Оонньуулара Горнай улууһугар ыытыллыаҕа.

Бүлүү- 1 миэстэ. 3 бөлөххө - Хотугу улуустарга – Кэбээйи 1 миэстэ. 4 бөлөххө - Өлөөн -1 миэстэ.

түрмэттэн уонна хаатыргаттан күрүүр. Тиһэх тутуллуутун кэнниттэн кинини Якутскай хаайыытыгар өр сытыараллар уонна Бүлүү уокуругар көскө ыыталлар. Маннык кэпсээннэр Манчаары туһунан суут дьыалаларын докумуоннарыгар сөп түбэһэллэр. Ол эрээри атын үһүйээннэр эмиэ бааллар. Сэһэннэргэ Манчаары Бүлүү уокуругар Марха улууһугар көскө ыытыллан баран , кырдьар сааһыгар дьэ дьиэлэнэн-уоттанан, дьэ буруо таһааран, чугас ыалларыгар, олохсуйбут нэһилиэгэр , улууһугар улаханнык ытыктанан олорбута диэн кэпсэнэр.

Онон кини дьоҥҥо
улахан туһаны, көмөнү оҥороро диэн баар.
Дьэ ити курдук, фольклор таптыыр геройа олоҕун бүтэһигэр дьон-сэргэ ытыктыыр киһитэ буолар дьолго тиксэр аналланар. Норуот геройа аан ийэ дойдутугар олорбутуттан астынан, олоҥхо бухатыырыныы, эдэр сааһыгар эрэйи эҥээринэн тэлэн баран, өлөр сааһыгар , дьэ киһи-сүөһү төрдө буолан, санаатын ситэн, күн сириттэн арахсыбыт.

истиҥ! Мин аньыым-буруйум суох. Мин сылдьыбыт сындалҕаннаах сырыым бар дьон үтүө санаатыгар сырыттын! Мин муҥмун-сорбун умнумаҥ, хаалларымаҥ, ситиһиҥ! Саха саргылаах саба баттаабыттартан, хара санаалаахтартан, мин муҥмун-сорбун иэстэһэр ыччат кэнэҕэһин кэнэҕэс үөскүө!
Мин тохпут хааммын, мин охсуспут охсуһуубун кэнчээри ыччат саныаҕа, салгыаҕа!»

Билиҥҥи сайдыылаах үйэ оҕолоро норуот таптыыр геройун туһунан сэһэннэри ааҕан, билэн, чинчийэн үөрэтэр биһиги ытык иэспит буоларын умнуо суохтаахпыт. Болҕомтоҕут иһин махтанабын.