Презентация, доклад по калмыцкой литературе Шyлг- мини эзн

Күцәснь : МБОУ «Сош №17». хальмг келнә багш Хейчиева З.Д.

төрсмн. Шүлгәнд бичкн цагасн авн дурта бәәсмн. Түрүн шүлгән арвн хойртадан бичсмн

зөөрт тәвцән орулсн улс дунд Гомер,Шота Руставелли, Вильям Шекспир, Александр Пушкин болн нань чигн билгтә улс бәәнә.Теднә зергләнд урн үгин билгт Көглтин Дава бас орснь лавта. Шүлгч, номт Күч-Көлснә Герой Көглтин Даван җирһлин хаалһнь күнд зовлңта бәәсмн.
1922җилд Баһ Дөрвдә нутгт Һахан Авһнр гидг селәнд багшин өрк-бүлд төрсмн. Шүлгәнд бичкн цагасн авн дурта бәәсмн. Түрүн шүлгән арвн дөрвтәдән бичсмн. Даван шүлгүд школын болн совхозин газетмүдт барлгдла. Арвн нәәмтәдән түрүн хураңһу «Баһ насни шүлгүд гидг нертәһәр һарһсмн. Тер җилдән Көглтин Даваг СССР-ин бичәчнрин Ниицәнд орулҗ авсмн. «Хаврин сө»,»Крым», «Җаңһрчд» гидг түрүн шүлгүдтән баһ наста шүлгч хаврар цецгәрҗ, байрар ниргҗәх теегин тускар, баһ насни дурна тускар медүлнә. Кезәнә зовлң түрү хойрт даргдҗасн теегт шин балһсн тосхгдад, фонтан көдләд,цецгүд,садмуд урһад, мана теегин йиртмҗиг, әмтнә бәәдл-җирһлиг улм сәәхрүлҗәнә.

һарһсмн. Тер җилдән Көглтин Даваг СССР-ин бичәчнрин Ниицәнд орулҗ авсмн. «Хаврин сө»,»Крым», «Җаңһрчд» гидг түрүн шүлгүдтән баһ наста шүлгч хаврар цецгәрҗ, байрар ниргҗәх теегин тускар, баһ насни дурна тускар медүлнә..

Тагчгарн уха авлна
Әрә үләсн салькн
Әрҗ ноһа көндәнә…
Цаһан мөңгн мет
Цевр сәәхн теңгрт
Һурвн марл чирмлднә
Гилвкҗ герлтәд мандлна.
Алтн Һасн деегүртҗ
Әмтин деер падрна
Долан бурхд» тинилдҗ
Дарандан ард амрна
Җөөлн герләрн сар
Җигтә орчлң кеерүлнә.
Теегин сенр аһар
Таалҗ цогц сергәнә.
Күрисн модд холд
Көк ацмударн харлна,

Эрг дора һолд
Эвлүн усн налана.
Элстә хальмгин теегт
Эрсмүдәрн, Элст цаһана,
Балһсна садт фонтан
Бульглҗ усан цацна.
Арвдгч класс ард
Алтн җилмүд өмн
Халун седкл өрчд,
Хөв мана һарт.
Иньгтәһән хойюрн би
Ирх цагиг дууднав,
Өмнк җилмүән шахҗ
Өөрдүләр адһҗ саннав.
Цагин сәәхн туулиг
Цевр ухаһарн күцнәв,
Иткҗ намаг соңсн
Иньгиннь һаринь атхнав.

эклнә.Көглтин Дава Төрскән харсхар дәәнд сән дурар йовна.Сталинградас авн Чехословакин хотл балһсн күртл советск цергин диилвртә ноолданд орлцҗ йовсн 2-гч Украинск фронтын политрук бәәсмн..Төрскн һазрасн хортыг көөҗ, һазран сулдхҗ авхар, орн-нутгиннь төлә, диилврин төлә әмән әрвллго зүтклдв. Зөвәр күнд цагт Бумбин орна баатрмудын нер сергәж, теднәс үлгүр авна. «Җаңһр,Хоңһр альдвт?»
Ядсн,хәләсн Төрскндән
Яһҗ тусан күргхв?
Җаңһр , Хоңһр альдвт?
Җид, балтан өгит!
Аюлта дәәни бәрлдәнд
Әәмшг угаһар орнав.
Һәәлгдсн догшн хортнас
Һазр-усан сулдхнав!..

хәләҗ асрхин ормд көгшн баһ уга, бу даах болвас –цуһар уста , бальчгта окопд кевтнә. Гертәсн бичг авсн салдснр сән зәңг болһнд байрлад, нег-негләрн хувалцна.Эднә күүндвр соңссн күн дәәнә цагт күүндҗәнә гиҗ иткшго (Сө окопд):
Төрскән харссн салдсмүд
Теегт окопд кевтнә.
Цаста,уста нүкнәс
Цуһар холур шилтнә…

…Хәврһдм кевтсн салдсмуд
Хоорндан арһул күүндҗ
…- Үкрмдн хусрң,-гиҗ
Үүртән наста салдс
Төвшүнәр болһаҗ келәд
Тагчгрҗ холыг чиңннә.
-Би эндр зург
Бичгт күүкнәсн авв.
Өрүндән үзүлнәв,-гиҗ
Өөрнь баахн салдс
Наста үүртән келнә…

нуста күүкдинь -цугтаһинь киитн Сиврүр туусмн.Дулан һазрт бәәсн хальмгудын кесгнь Сиврт күртлән хот-хол уга болад, даарад үкнә.Хальмг Таңһчиг уурулсна болн хальмгудыг зөв-учр угаһар күүнә һазрур туусна тускар медәд, дәәнә һалд йовсн шүлгч йир икәр зовад бәәсмн.Тегәд Көглтин Дава ухан-тоолвран нуулго,сансн санаһан шүлгүдтән бичсмн. Болв тиим зөргтә йовдл НКВД-н оньгас алдрсн уга. Цергәс бууҗ ирсн көвүг Норильск балһсна өөр бәәх концлагерьт суулһна.Үнн үг әмтнд келсн учрар хальмг шүлгч арвн җилд бәәсмн. Хөөннь кесг шүлгән Норильск балһснд, соньн Сиврин йиртмҗд шүлгч нерәдв. (Норильскин зун):
ндан

Хавр,зун,намрин
Хойр ахр сард
Ноһан,аң,адусн
Нарна ядсн толя
Аһарин дуланыг эдлҗ
Адһҗ ясрад өснә…
Нигт цагин җисән
Нанд үзгдсн болна.

бичсмн.Киитн Сиврәс хәрү өргн теегтән ирҗ, гер-малан босхҗ,байрта-бахта җирһл буслхинь шүлгч меднә.Торһн нооста хөөднь тег дүүргҗ идшлнә, күн болһн Таңһчдан тусан күргхәр зүткнә.Төрскн һазртан ирсн шүлгч ик байрта бәәхән «Хадрис!» гидг шүлгтән маднд медүлҗәнә.
Бумбин орн бәәдг гинә,
Байр тенд буслдг гинә,
Хальмгуд таңһчан буульдг гинә,
Хөвтә төвкнүн җирһдг гинә!
Торһн нооста тохмта хөн
Тег дүүрәд идшлҗ гинә,
Таңһч чидлән хураҗ көдләд
Төрскндән тусан күргҗ гинә.!

ирх цагин җирһлд эдн тусан күргхинь лавта. «Эдн бичкәхн атом, космосин аһу» һартан авх, «эдн тууҗд эврәннь мөрән үлдәх»..Баһчуд-мана иргч, эдн күцлдән эркн биш күрх –гисн уха шүлгч маднд медүлҗәнә.:(Түрүн диилвринь баһд белглтн!):
…
Түрүн диилвринь баһд белглтн!
Тертн шинкн җиврән өргҗ
Аһарт өөдлҗ ниссн шовушң
Арһан өврҗ, хаалһан олҗ
Тууҗд эврәннь мөрән үлдәх…
Түрүн диилвринь баһд белглтн!

ухата күн –дииләч.Күүнә дүр-бәәдл ямаран кевәр үзүлгдхмб гисн сурврт «Буудя» гидг шулгтән шулгч хәрү өгчәнә. «Буудяг алтнла дүңцүлҗ бичә түүг һундатн: алтн- зес болхла,әмдрлин экн – тертн,-гиҗ Көглтин Дава эврәннь ухан-седклән медүлнә.Буудян чинрнь әвр гүн,терүг медхәр седхлә, җирһлин үнәр тоолх кергтә:
Буудяг алтнла дүңцүлҗ
Бичә терүг һундатн:
Алтн-зес болхла,
Әмдрлин экн- тертн

шунҗ кедг.
Кемр буудян үн
Күцднь медхәр седхлә-
Түүг җирһлин үнәр
Тоолҗ ачинь илдктн!

залһлдата. Энүнә үүәврмүдин халхст, мөрт, дүүвр шүлгүдт хальмгин нерн бичгдҗ мөңкрсмн. Көглтин Даван шүлгләнд А.С.Пушкин ончта орман эзлнә. Пушкинә шүлгүдәр дамҗад, үлгүр кеһәд шүлг бичдг дассмн. Пушкинә шүлгүдин кев-янзнь, сәәхн келнь, цецн ухан-тоолврнь шүлгчд дөң болдгинь лавта. Пушкинә нерн «хальмг улсин халун ханлтын герлд мандлна,» --гиҗ Көглтин Дава «Умшач болһна седклд»гидг шүлгтән бичҗ:
.

Кесг сай Пушкин
Умшачан әрвҗго дурах.
Олн сай умшач
Һанцхн Пушкинә дүртә.
Тер Һанцхн дүрәрн
Хоорндан умшачнр дурах!
Соньн йовдл! Зугл,
Күңклин цецн чидл!

цуг юмна әмдрл. Хаврин теегтән дурта шүлгч сәәхн, гүн чинртә,кергтә үгмүдән олҗ хаврин серлтиг үзүлнә. Цевр аһар йосн мөөлүр шилин ә һарснла әдл,торһа шовуна дун көгҗмин айс мет нәрхнәр күңкннә. Иим сәәхн нарта орчлңгд төрсндән күн ик гидгәр байрлна.(Хаврин айс):
Налаҗ дольгарсн теегт
Нарни герл мандлна.
Шаһаца нигт ноһан
Шавшҗ әрә көндрнә.

ханна.
Цеңкр теңгрт торһа
Цеңнсн хоңхар җиңннә
Әмтә тоотын байр
Әмдрлин дуунд геглзнә…

орн-нутгур шүлгч мадниг гиичд дуудҗана. Ноһан көк кевсәрн һазр бүркҗ. Цевр, сенр аһарин үнр теегт каңкнҗ, әмтнә толһа диинрүлнә.Эн-тенд торһа җирһҗ , деер теңгрт ниснә. Мел иим цагла күүнә чееҗ сарулдна, хамг – мууһасн цеврлднә.Цуг орчлң ик нәр кеҗәх мет байрта- бахта бәәнә.(Арһулдтн!Зогстн! Та,):

Арһулдтн! Зогстн! Та,
Апрелин нутгт одлта?
Эврәннь нүдәр , лавта,
Эндр үзснә тускар
Зәңг тархаҗ би
Зарллго бәәҗ чадшгов!
!

Тенд нарн эндр
Теңгр деер, медгдхш,
Күүкән хәрд һарһҗахм,
Көвүндән гер авчахм,
Аль медәрх насндан
Амргтаһан бийнь ханьцҗахм,-
Цецнәр һазр кеерүлҗ,
Цеврлҗ, әмтнә седкл
Цецгә мет сәәхрүлҗ,
Әркин ормд --байрар
Әмтнә толһа диинрүлҗ,
Әвртә хүрм кеҗәнә!
Адһтн,бичә дуттн,
Апрелин нутгур одтн!

йир сәәхрнә.Олн зүсн теегин цецгүд ке сәәхн бүшмүдән өмссн мет хамтхасан делгҗ сенр үнрәр каңкнна.Каңкнсн хаврин аһарт жиргсн щовудын дун соңсгдна.Иим цагт шүлгч гертән бийән бәрҗ сууҗ чадхш, «Цецгүдин сәәх һәәхҗ,
Цевр аһар киилҗ,
У-хәәһән һарһҗ,
Ухаһан дурнднь тәвҗ,
Хальмг теегәрн йовхлам
Хөв дотрас урһаҗ,
Үүмсн зүркнәс алдрсн
Үг нартд соңсхҗ:
«Дуртав танд!»- гих
Дурн төрҗ күрнә- гиҗ Көглтин Дава «Цецгүдин сәәх һәәхҗ» гидг шүлгтән бичҗ..

дурна һал цацад , әмтнә судцдар гүүлгнә.Иигҗ альвлҗах апрель олн дурлсн иньгүд ханьцулна

Байрин түлкүр күрсн
Баһчудын зүркн секгднә
Дуртань- иртн гиҗ
Дуудҗ күләсән угтна
Альвн апрель сар
Альчурарн саҗад инәхлә,-
Хәләцәс хаац унад,
Хәәсән цуһар олна.

нерәр
Хальмган сольсн угав,
Цаас орулҗ
Үүрмүдән
Цааҗла харһулсн угав!
Яарсн эннлһнә икиг
Үздг болв чигн,
Үүлин күндлә харһҗ
Үкдг болв чигн
Үннәсн цөкрсн угав!
 
 

хаһлҗ?
Ямаран орн- нутгур мадниг шүлгч дуудҗана?
Хальмг улсин тууҗин һашута цагин тускар юн гиҗ бичҗ ?
Ямаран шүлгүд таднд таасгдв ?