Презентация, доклад по хакасскому языку на тему М.Р.Баиновтың чайаачызында iҷее чарыдылған тема

Толдырған: Чучунова Ксения,Пазадағы ортымах школаның 8 класс угренҷiзi.
Устағҷызы:Киргинекова Варвара Павловна, хакас тiлi паза литература ӱгретчiзi.

2016 -2017 чыл.

Кiрiс.

Мин icтескем Моисей Романович Баиновтын, лириказынын, тематиказын пӧгiн турғысхам:чайаачызынын, iч,еден,ер теманы кор салары.
Хоза погiннер: поэттiн, чуртас чолын iстезерi.
Тоғыс мындағ чардыхтардан, пут парған: кiрiстен, оон чардыхтан, сос соонан, тузаланған литературанан,.
Хакас литературазынын, озiзiне Моисей Романович улуғ хозым иткен.Анын, произведениелерiнде амғы тустын, ағырсымнығ сурығлары кодiрiлче.Оларнын, ооннерi-чир-сууна хынары, iч,енi аарлиры, чир-чайаанны хайраллиры, тореен тiлнi пiлерi , кiзiнiн, чуртастағы орны, пос чонынын, кибiрiн пiлерi, пасха чоннын, кибiрiн аарлап пiлерi аннан, даа пасхазы.
Поэдiбiстiн, чарых кон,нiлiг кибелiстерi паза поэмалары чоннын, чуреенде тузалығ iс халғысча. Анын, произведениелерi: «Тустарч,а чорых чоргенi », «Анпус чач,а », « Iч,ем », «Хан Тон,iс» аннан, даа пасха- кiзiнiн, чуреен тибiретчелер.
Моисей Романович чуртастын, сiлиин , чирiбiстiн, окерiн пiске асча. Хоос сос узынын, чайаачызын, узурерi пуунгi кунде актуальнай полча.

аалда Алтай районында тoреен.Тай ууч,азы окiс халған пархазын оскiрiп алған, анын, пiчiкке кiрген ады Вера Яковлева Кыжинаева, тадар ады Мона.Ууч,азы iдок пархазынан,хыйа парбаан, ідӧк кӧп кӱс салған пархазын ӧскіреріне.Аның ады Катаң ууҷа полған, Конгаровтар хызы. Хакас поэзиязына Моисей Баинов 50 чыллар тоозылчатханда килген, ӧнетін ӱгредігліг. Пастағы кибеліс чыындызы 1959 чылда сыххан, хаҷан ол
Москвадағы Горькийнің адынаң литература институдында ӱгренчеткен. Он азыра кибеліс чыындылары чарыхха сыххан.
М.Баиновтың чайаачызы тӧреен чиріне , іҷезіне, чонына, тіліне , кибірлеріне хынызын киречілепчелер. Поэдібітің кибелістері, поэмалары кӧп чон тіліне тілбестелген. Кӧрчебіс, Моисей Романович хоос сӧс узы полча.

иң аарлығ ниме. ӏҷеде ң прай ниме : паланың хазии,оңдай-хылии, кӧңні,чуртазы .Кӧп хакас поэттер іҷее чарытханнар кибелістер. Моисей Романович ӱр іҷе хуҷаанда чуртабаан, іҷе хынызын кӧрбеен. Тай ууҷазы ағаа паарсах іҷе паза ізестіг паба полған, прай хынызын, хыйғазын салған пархазын ӧскіреріне, чахсы кізі поларына.Мона ууҷа пархазына тіҷең полтыр: «Нымах хараа тооза истің, сыдастың, палаҷаам, кічіг дее ползаң. Чоныбыстың хыйға сӧзі синде халзын». ӏди Моисейні тай іҷезі чуртасха тимнеен. Саблығ поэдібіс хайҷылар –нымахчылар аразында, оларның хайиинда ӧскен.Хайзы даа тайызы саблығ нымахчы-хайҷы полған.Тай іҷезі оолахты прай чирҷе ал чӧрҷең, сағыс-кӧгізін алғытхан. Аның кибелістерінде іҷезінің амыр хылии, аллығ чӱрее, хыйға сағызы,оолғына хынызы кӧзіділче.Пу кибелістерде ідӧк кӧрчебіс оолғының іҷее хынызын, паарсазын, іҷезі хазых ла ползын сағынча, позы прай ниме идер полча.

… Айлан, іҷең, тынандах ибде.
Синің ӱчӱн позым тоғынам.
Кӧліп алып хызыл інекті,
Чалғызан даа одыңнап парам.
Чалғызанох кӱӱлбек чиллернең
Чазаа сығам , хойлар сӱріне.
Халсарығның ызых тӧзінең
Кӧлег идем, чуртха ӧріне.
Мин кил турам иирде , майыға,
Астап парған , чарых чалахай.
Салған тамааң улуғ оолғыңа
Ноо даа соохта, іҷең, чылытхай.

Мать моя умирала.
Перед вздохом последним, прощальным
Все она повторяла:
-Жалко сына и жалко мне песен…
Будет сын сиротою.
А любимые песни . протяжные песни
Умирают со мною…
« Текущие реки» М.Баинов. Москва.1976.с.6/Перевод А.Медведева.