Презентация, доклад по чеченскому языку Ц1ердешнийн суффиксаш

1амийнарг карладаккхар.
Урокан тайпа: Довзийтаран урок
Раг1: 15
Урокан кеп: Тобанашкахь болх, шаьш беш болу болх, кхолларалин болх.
Урокан г1ирс: учебник, ручка, тетрадь, кехаташ, слайдаш.
УМК: В.А. Янгульбаев, Ж.М.Махмаев

балар.
Метопредметни (Кхиоран 1алашо): Ц1ердешнех 1амийнарг карладаккхар, т1еч1аг1дар.Юкъара а, долахь а ц1ердешнаш, цхьаллин а, дукхаллин а терахь, ц1ердешнийн грамматически классашца, ц1ердешнийн дажарш, легор. Дешархойн хаарш к1оргдар, шордар. Берийн ойла дешаран т1еерзор.
Личностни (Кхетош - кхиоран 1алашо): Шен матте болу безам кхиор.

 

шарбаран, кхиоран, нохчийн культура кхиорехь, къоман башхалла ларъярехь цо лело маь1на лакхадаккхаран 1алашонца:
«Нохчийн республикехь меттанийн хьокъехь» долчу Нохчийн Республикан законна куьг яздина апрелан
25-г1а де –Нохчийн меттан де д1акхайкхо».
Нохчийн Республикан Президент Р.А.Кадыров

Нохчийн Республикан Президентан Указ

сий а
дужур ду. (М. Сулаев)
Метт…. сий, вайн сий ца дайа,
Т1еман лар юьлуьйтуш хийца,
Дитина сий дайша, дедайша! (Кибиев М.)
Матт…. шера хилар дац коьртаниг, говза хила веза.
Матт… вайна 1амадо назманаш ала,1амадо биц ца бан вайн наной, дай. 1амадо бохург дан Сийлахьчу Дала… (С-М. Гелагаев).
Матт… мух-мухха а хилар (кхечу меттан дешнех иэдеш дийцар)
– мух-мухха а ойлаяр ду: билгалза, гергарчу хьесапехь.
Хьайн матт…. айпаш ца дохуш, хастам а, сий-лерам а д1алоцунна.
Шен махке болу бакъ безам, шен матт… бацахь, маь1на долуш
бац (К. Паустовский).
Нохчийн матт…. хаза а, хьалдолуш а мотт бац, нагахь кхоччуш
дика хууш хьо велахь. (Л. Толстой).

Предложенийн - дожарийн къепе х1иттаде

лаьцна х1ун хаьа шуна?
Ц1едешнийн маса легар ду?
Ц1ердешнийн маса дожар ду?

нохчийн матте дохуш.

хорошо кхеташ, сурт хIоттош, отвечал лора воккхачу стага.
Цо им дуьйцура: бук, дуб, липа, ель, береза… муьлха дечигаш ю, они мича коьчалшна мега а.
– … ЭгIаза жима маргIал хадо а, кагдан а, птиц баннаш дохо а мегар дац, диканаш, – хьоьхура лесник берашна…
Муха хадор дара кортош тIе зеленые генаш-гIаш хьоькхуш: «Марша догIийла шу, тхан друзья!» -- бохуш санна, хьестало маргIалш. Гечдийр дарий ткъа природа дог хьоьстуш, зевнечу эшаршца шайн жизнь хестош декачу олхазаршна бохам бича?..

кхиа гIерташ, бераша шега дечу хаттаршна, вуно дика кхеташ, сурт хIоттош, жоьпаш лора воккхачу стага.
Цо царна дуьйцура: поп, наж, хьегI, база, дакх… муьлха дечигаш ю, уьш мича коьчалшна мега а.
– … ЭгIаза жима маргIал хадо а, кагдан а, олхазарийн баннаш дохо а мегар дац, диканаш, – хьоьхура хьуьнхочо берашна…
Муха хадор дара кортош тIе баьццара генаш-гIаш хьоькхуш: «Марша догIийла шу, тхан доттагIий!» - бохуш санна, хьестало маргIалш. Гечдийр дарий ткъа Iаламо дог хьоьстуш, зевнечу эшаршца шайн дахар хестош декачу олхазаршна бохам бича?..

даг1ийта.
Шина ораман а суффиксан аг1оьнца – куьйгаш вовшах тасарца хьаладаг1ийта.
Дешхьалхенан а, суффиксан а г1оьнца делахь - Куьйгаш вовшах тасарх парг1ат а дохуш охьадог1уьйту.

ц1елиг,

– атаг1хо

ца аьлла… деши ду.
Дика лула… веш… а тоьлла
Аьхка 1иллина….. 1ай идда.
Сиха…. – сонта, собор – кхета..

аьлларг деши ду.
Дика лулахо вешел а тоьлла
Аьхка 1иллинарг 1ай идда.
Сихалла – сонта, собор - кхетам

Айхьа хьайна таллам бе

дика болх бира, са цхьа
г1алат дацар!
Ас тахана болх бира, амма кхин а дика
балур бу аьлла хета суна!

Суна тахана хало дара, амма ас шорта
къа хьоьгур ду!

4

3

тухуш стаг вацахь, 1илма мел к1орга делахь а адамашна хуур дац, иза дуьйцуш а, 1амош а стаг вацахь».