төркөмө талибы
Федоров Сергей
- Главная
- Разное
- Образование
- Спорт
- Естествознание
- Природоведение
- Религиоведение
- Французский язык
- Черчение
- Английский язык
- Астрономия
- Алгебра
- Биология
- География
- Геометрия
- Детские презентации
- Информатика
- История
- Литература
- Математика
- Музыка
- МХК
- Немецкий язык
- ОБЖ
- Обществознание
- Окружающий мир
- Педагогика
- Русский язык
- Технология
- Физика
- Философия
- Химия
- Шаблоны, фоны, картинки для презентаций
- Экология
- Экономика
Презентация, доклад по башкирскому языку Башҡортостандың тәбиғәт ынйылары
Содержание
- 1. Презентация по башкирскому языку Башҡортостандың тәбиғәт ынйылары
- 2. УралУрал – тәбиғәте ғәжәйеп хозур, йәнлектәргә, ҡош-ҡортҡа,
- 3. Урал Урал – Европа менән Азия сиктәрендә ятҡан,
- 4. АғиҙелАғиҙелкәй ҡайҙа, ай туғайҙа,Ағиҙелкәй кеүек һыу ҡайҙа.Ағиҙелкәйҙәрҙең, ай, һауаһыЙәнгә рәхәт, тәнгә ҙур файҙа.
- 5. Ағиҙел Ағиҙел – Башҡортостандың иң ҙур йылғаһы, Каманың
- 6. ИрәмәлИрәмәле, Ирәмәл, Ирәмәлкәй... Ҡан-ҡәрҙәштәребеҙҙең изге төйәге Көньяҡ
- 7. Ирәмәл Иҙел башында, йәғни Белорет, Учалы райондары биләмәләре
- 8. ЯйыҡУрал – эпостарҙа, ҡобайырҙарҙа данланған, тарихи йылъяҙмаларҙа теркәп ҡалдырылған йылға. Ҡанбабаларыбыҙ биргән атамаһы – Яйыҡ.
- 9. Яйыҡ Урал (Яйыҡ) йылғаһы Башҡортостандың Учалы районында Уралтау
- 10. ЯмантауБорон-борон борондан, Кеше-маҙар булмаған,Килеп аяҡ баҫмаған(Ул тирәлә
- 11. Ямантау Көньяҡ Уралдағы иң бейек һырттар—Оло Ямантау түбәһе
- 12. Өргөн күле Өргөн күле исеме, ихтимал, монголса
- 13. Өргөн күле Ландшафты яғынан иҫ киткес үҙенсәлекле был
- 14. Ар ташыИҙел башында йәшәүселәр был ҡаяны Арса
- 15. Ар ташы Йәмле Ағиҙелдең уң яҡ ярында, Белорет
- 16. ШүлгәнташШүлгәнташ — Көнсығыш Европала һәм Азияла таш
- 17. Шүлгәнташ Был мөһабәт мәмерйә Бөрйән төбәгендә Ағиҙел йылғаһының
- 18. ИнйәрБер ҡарағанда, ул ысынлап та ялбыр яллы
- 19. Инйәр Инйәрҙең оҙонлоғо 305 саҡрым самаһы. Кесе Инйәр
- 20. Мауҙҙы (Яҡтығүл)Бер юлы өс исем менән йөрөй
- 21. Мауҙҙы (Яҡтығүл) Яҡтыгүл Башҡортостандың Әбйәлил районы Асҡар ауылынан
- 22. ИрендекОло маҡтауға лайыҡ, исеме йырҙарҙа данланған мәғрүр
- 23. Ирендек Ирәндек Таналыҡ менән Быҙаулыҡ йылғаһы ҡушылған ерҙән
- 24. ҺаҡмарБашҡорттоң быуаттарҙан быуаттарға һуҙылған оло тарихының шаһиты
- 25. Һаҡмар Көньяҡ Уралдың ҡайын-ҡарағайҙар менән ҡапланған һыртынан, мәғрүр
- 26. ТалҡаҫБашҡорт легендалары һәм риүәйәттәренә инеп ҡалған Талҡаҫ күлен Башҡортостан карталарына ғәҙәттә төшөрмәйҙәр: бәләкәй иҫәпләнелә.
- 27. Талҡаҫ Уның оҙонлоғо 4, киңлеге 1 саҡрым самаһы.
- 28. ТаналыҡИрәндеккэй тауым, ай, йәйләүем,Ташлап китер йәйләү инеме?Таналыҡҡай һыуым, ай, Яйығым,Ташлар ғына һыуым инеме?
- 29. Таналыҡ Яйыҡ оҙонлоҡтары 10 километрҙан ашҡан 800-ҙән күберәк
- 30. ДимБашҡа башҡорт йылғалары кеүек үк, Дим дә
- 31. Дим Дим Башҡортостандың Федоровка районынан Дөйөм һырттың төньяҡ
- 32. АсылыгүлБашҡортса Аҫлыкул — «ике төплө күл», Аҫылкул — «матур күл» була тип тә фараз ҡылғандар.
- 33. Асылыгүл Асылыгүл Башҡортостандың урман-далалы ерендә, Дәүләкән төйәгендә йәйрәп
- 34. ЕҙемЕлмерҙәктең көнсығыш итәктәренән, уның иң бейек тубәһе
- 35. Еҙем Өс район — Белорет, Ғафури, Архангель райондары
- 36. Торатау...Торатауҙың итәгендә торам,Оса болот ҡанат тигеҙен.Әрлән һымаҡ
- 37. Торатау Торатау башҡаларҙан алыҫтараҡ, көньяҡ- тараҡ ята. Ул
- 38. Күперле шарлауғыБашҡортостанда егермеләп шарлауыҡ иҫәпләнә. Баймаҡ районындағы Ғәҙелша (Ибраһим), Белореттағы Атыш, Ишембайҙағы Ҡуҡрауыҡ — киң билдәлеләрҙән.
- 39. Күперле шарлауғы Мәләүез районындағы Күперле шарлауығы ла бәләкәй
- 40. Ҡотоҡ мәмерйәләреБыл ер аҫты мәмерйәләре төрлө тәрәнлектәге
- 41. Ҡотоҡ мәмерйәләре Мәмерйәләрҙең ҙурлығы һәм төҙөлөшө төрлөсә. Беренсеһе
- 42. ӘйУйылам инде, уйылам,Йырға-моңға уйылам.Үҙәктәрҙе өҙөрлөк моң Ағыла Әй буйынан.
- 43. Әй Әй йылғаһы Урал тауҙары ҡуйынынан, Әүәләк тауының
- 44. Салауат мәмерйәһеБашҡортостандың теләһә ҡайһы мөйөшөндә лә, элек
- 45. Салауат мәмерйәһе Салауат районында Салауат исеме менән йөрөтөлгән
- 46. ҠорғаҙаҡШифалы Ҡорғаҙаҡ сығанағы тәүлегенә унар миллион литр
- 47. Ҡорғаҙаҡ Янғантау шифаханаһынан өс кенә саҡрым алыҫлыҡта ул.
- 48. ЙүрүҙәнУрал билкәйенә көмөш ҡайыш — Ялтырап ҡына аҡҡан Йүрүҙән.Аяҡҡайым талды, йырлы йылға, Буйҙарыңды ҡыҙырып йөрөүҙән.
- 49. Йүрүҙән Йүрүҙән — Уралдың иң матур йылғаларының береһе. Салауаттың
- 50. ГлоссарийТау – гораЙылға – рекаКүл – озероТаш
- 51. Майҙан – площадьМөһабәт – величавыйОҙонлоғо – длинаКиңлеге
- 52. Ҡулланылған интернет-ресурстар теҙмәһеhttp://pobashkirii.ru – Путешествие по Башкирииhttps://ba.wikipedia.org/wiki/Баш_бит
- 53. Иғтибарығыҙ өсөн рәхмәт!
УралУрал – тәбиғәте ғәжәйеп хозур, йәнлектәргә, ҡош-ҡортҡа, төрлө мәғдәнгә, ризыҡҡа ифрат бай илаһи ер, иҫ киткес күркәм, хөр төйәк.
Слайд 1Башҡортостандың тәбиғәт ынйылары
Башҡорт теленән
проект эше
Башҡарҙы:
Физико-математик факультетының 1-се курс ЗПОМОИТС-11-16
Слайд 2Урал
Урал – тәбиғәте ғәжәйеп хозур, йәнлектәргә, ҡош-ҡортҡа, төрлө мәғдәнгә, ризыҡҡа ифрат
бай илаһи ер, иҫ киткес күркәм, хөр төйәк.
Слайд 3Урал
Урал – Европа менән Азия сиктәрендә ятҡан, Карск диңгеҙенән Ҡаҙағстан ерҙәренә
тиклем 2000 саҡрымдан ашыуға һуҙылған, киңлеге – 40-60, урыны менән 150 саҡрымға еткән армыт-армыт уралып ятҡан тауҙар иле.
Урал – йәшәйеште тәьмин иткән һыуалыш сығанағы ла.
Төньяҡ Уралда – тау тундыраһы, көньяҡтараҡ – тау-тайга урмандары.
Урал атамаһы тураһында фараздар байтаҡ, күп хеҙмәттәр яҙылған, мәгәр әлегәсә аныҡ фекергә киленмәгән.
Урал – йәшәйеште тәьмин иткән һыуалыш сығанағы ла.
Төньяҡ Уралда – тау тундыраһы, көньяҡтараҡ – тау-тайга урмандары.
Урал атамаһы тураһында фараздар байтаҡ, күп хеҙмәттәр яҙылған, мәгәр әлегәсә аныҡ фекергә киленмәгән.
Слайд 4Ағиҙел
Ағиҙелкәй ҡайҙа, ай туғайҙа,
Ағиҙелкәй кеүек һыу ҡайҙа.
Ағиҙелкәйҙәрҙең, ай, һауаһы
Йәнгә рәхәт, тәнгә
ҙур файҙа.
Слайд 5Ағиҙел
Ағиҙел – Башҡортостандың иң ҙур йылғаһы, Каманың уң ҡушылдығы. Оҙонлоғо 1420
км, бассейнының майҙаны 141900 км2. Көмөштәй аҡ был йылға Ирәмәлтау тирәһенән баш ала.
Ағиҙел – Башҡортостандың һыу юлы.
Борон-борондан ҡан-ҡәрҙәштәребеҙ Ағиҙел буйлап торлаҡ ҡороп, түлләп, ишәйеп, ҡотайып донъя көтә. Ағиҙел буйында бихисап ауылдар, Белорет, Мәләүез, Ишембай, Салаут, Стәрлетамаҡ, Өфө, Благовещенск, Бөрө ҡалалары урынлашҡан
Ағиҙел – Башҡортостандың һыу юлы.
Борон-борондан ҡан-ҡәрҙәштәребеҙ Ағиҙел буйлап торлаҡ ҡороп, түлләп, ишәйеп, ҡотайып донъя көтә. Ағиҙел буйында бихисап ауылдар, Белорет, Мәләүез, Ишембай, Салаут, Стәрлетамаҡ, Өфө, Благовещенск, Бөрө ҡалалары урынлашҡан
Слайд 6Ирәмәл
Ирәмәле, Ирәмәл, Ирәмәлкәй... Ҡан-ҡәрҙәштәребеҙҙең изге төйәге Көньяҡ Уралда, башҡорт илендә Ямантауҙан
ҡала иң бейек, йәмле һәм ғәжәп тау!
Слайд 7Ирәмәл
Иҙел башында, йәғни Белорет, Учалы райондары биләмәләре сиктәрендә күккә ашып торған
ике түбәле ифрат ҙур тау ул. Оло Ирәмәлдең бейеклеге – 1582, Кесе Ирәмәлдең – 1449 м. Көньяҡ-көнбайыш тарафтан төньяҡ-көнсығышҡа – 12 саҡрымға, көньяҡ-көнсығыштан төньяҡ-көнбайышҡа табан 8 саҡрымға һуҙылған.
Ирәмәлкәй тауҙың тәбиғәте ғәжәп үҙенсәлекле.
Ирәмәл – ауыҙ-тел ижадында данланған, йәшәү, рух сығанағы булған изге ер.
Ирәмәлкәй тауҙың тәбиғәте ғәжәп үҙенсәлекле.
Ирәмәл – ауыҙ-тел ижадында данланған, йәшәү, рух сығанағы булған изге ер.
Слайд 8Яйыҡ
Урал – эпостарҙа, ҡобайырҙарҙа данланған, тарихи йылъяҙмаларҙа теркәп ҡалдырылған йылға. Ҡанбабаларыбыҙ
биргән атамаһы – Яйыҡ.
Слайд 9Яйыҡ
Урал (Яйыҡ) йылғаһы Башҡортостандың Учалы районында Уралтау теҙмәләренең Уйташ (урыҫтар Круглая
Сопка тип атай) тауы буйыннан башланып, Каспий диңгеҙенә барып ҡоя. Ул Башҡортостан Республикаһы, Силәбе, Ырымбур, Уральск, Гурьев өлкәләре һәм Ҡаҙағстан ерҙәренән ағып үтә. Дөйөм оҙонлоғо – 2345 саҡрым, шул иҫәптән Башҡортостан ерендә – 165 саҡрым; бассейнының майҙаны 220 мең км2.
Слайд 10Ямантау
Борон-борон борондан,
Кеше-маҙар булмаған,
Килеп аяҡ баҫмаған
(Ул тирәлә ҡоро ер
Барлығын һис кем
белмәгән),
Дүрт яғын диңгеҙ уратҡан
Булған, ти, бер урын.
Дүрт яғын диңгеҙ уратҡан
Булған, ти, бер урын.
Слайд 11Ямантау
Көньяҡ Уралдағы иң бейек һырттар—Оло Ямантау түбәһе диңгеҙ кимәленән 1642 м,
ә Кесе Ямантау түбәһе — 1510 м бейеклектә. Башҡортостандың үҙенсәлекле тәбиғәт ҡомартҡыһы булған мәғрүр ҙә, серле лә был тауҙар төньяҡ-көнбайыштан көньяҡ-көнсығышҡа даға рәүешендәрәк теҙелеп-һуҙылып киткән һәм тайга зонаһында ята. Ике иң бейек түбә аралығы киң генә тигеҙлектән ғибәрәт, ул тигеҙлек тә диңгеҙ кимәленән 1300 м юғары.
Слайд 12Өргөн күле
Өргөн күле исеме, ихтимал, монголса киң мәғәнәһендәге «оргон» тигән
һүҙҙән килеп сыҡҡандыр, сағыштырып ҡараһаң, башҡорт телендәге «иркен» һүҙе лә шул уҡ мәғәнәне аңлата бит.
Слайд 13Өргөн күле
Ландшафты яғынан иҫ киткес үҙенсәлекле был күл үҙенең мөһабәтлеге менән
хайран ҡалдыра. Өргөн күле Учалы станцияһынан 6 саҡрым алыҫлыҡта. Ул оҙонса формала булып көньяҡтан төньяҡҡа табан һуҙылған. Күлдең оҙонлоғо — 4, киңлеге — 2,5 саҡрым. Төньяҡ- көнбайыш яғы һай, тәрәнлеге 2—4 метрҙан артмай. Был урындар һары ҡамыштар, ялпаҡ екәндәр менән ҡапланған, һыу төбөнә йәшел еп һымаҡ буй-буй булып ылымыҡтар түшәлгән. Көньяҡ өлөшөндә уртаса тәрәнлек 5—7 м.
Слайд 14Ар ташы
Иҙел башында йәшәүселәр был ҡаяны Арса ташы тип тә йөрөтә.
Уның килеп сығышын башҡорт телендәге «арса» (ваҡ япраҡлы, алһыу күк сәскәле ҡыуаҡ) һүҙе менән дә бәйләргә булалыр.
Слайд 15Ар ташы
Йәмле Ағиҙелдең уң яҡ ярында, Белорет ҡалаһынан 20 саҡрым алыҫлыҡта,
ята ул данлыҡлы Ар ташы. Эзбизташтан торған был мөһабәт ҡая хәтфәләй йәшеллек менән тирәсләнгән, бейеклеге 25—30 м. Ситтән ҡарағанда, ул ташҡа әүерелгән ҙур кеҫәрткене хәтерләтә. Уның һоро мүк менән ҡапланған таш «тәне» ниндәйҙер шом да, сер ҙә һаҡлай кеүек.
Был тарихи таш тураһында төрлө риүәйәттәр йөрөй.
Был тарихи таш тураһында төрлө риүәйәттәр йөрөй.
Слайд 16Шүлгәнташ
Шүлгәнташ — Көнсығыш Европала һәм Азияла таш быуаттың тәүге осоронда (палеолит)
буяу менән һүрәт эшләү сәнғәте яҡшы күрһәтелгән һәм һаҡланған берҙән-бер мәмерйә.
Слайд 17Шүлгәнташ
Был мөһабәт мәмерйә Бөрйән төбәгендә Ағиҙел йылғаһының уң яҡ ярында, Башҡорт
дәүләт ҡурсаулығы биләмәһендә урынлашҡан.
Шүлгәнташ мәмерйәһенә ингән урындың киңлеге 40 метрға етә, бейеклеге — 20 м. Мәмерйә аша ер аҫты йылғаһы Шүлгән аға. Мәмерйәнән 2 саҡрымда ул шаулап ер аҫтына инеп юғала һәм ҡеүәтле шишмә булып Шүлгәнташ ауыҙында урғып сыға, ошонда диаметры 3 м булған бәләкәй генә күл хасил итә. Күк күл, унан ағышын дауам иткән Шүлгән ҡышын ҡаты һыуыҡтарҙа ла туңмай.
Шүлгәнташ мәмерйәһенә ингән урындың киңлеге 40 метрға етә, бейеклеге — 20 м. Мәмерйә аша ер аҫты йылғаһы Шүлгән аға. Мәмерйәнән 2 саҡрымда ул шаулап ер аҫтына инеп юғала һәм ҡеүәтле шишмә булып Шүлгәнташ ауыҙында урғып сыға, ошонда диаметры 3 м булған бәләкәй генә күл хасил итә. Күк күл, унан ағышын дауам иткән Шүлгән ҡышын ҡаты һыуыҡтарҙа ла туңмай.
Слайд 18Инйәр
Бер ҡарағанда, ул ысынлап та ялбыр яллы аҫауға оҡшап китә. Ҡая
исеменең дә легендаһы бар башҡортта: йәнәһе, эҙәрләүҙәрҙән ҡасып ошонда килеп ҡыҫырыҡланған ҡара айғыр ят ҡулдарға эләкмәҫ өсөн түбәнгә ташланған...
Слайд 19Инйәр
Инйәрҙең оҙонлоғо 305 саҡрым самаһы. Кесе Инйәр «ағаһына» ҡушылғанға тиклем 109
саҡрым юл үтә. Инйәргә Төлмәй, Баҫыу, Асҡын кеүек эреле-ваҡлы бик күп йылғалар, шишмәләр, инештәр ҡоя. Хәҙерге мәлдә бассейнының майҙаны 1030 км2 иҫәпләнә, алтмыш йыллап элек иһә 1650 км2 булған.
Белорет — Шишмә тимер юлын төҙөгәндә Инйәргә айырыуса ҙур зыян яһалды.
Белорет — Шишмә тимер юлын төҙөгәндә Инйәргә айырыуса ҙур зыян яһалды.
Слайд 20Мауҙҙы (Яҡтығүл)
Бер юлы өс исем менән йөрөй ул. Таҙа, тоноҡ һыулы
булғаны өсөн халыҡ Яҡтыгүл тип йөрөтә. Ә борондан һаҡланып ҡалған икенсе исеме — Мауыҙлы (Мауыҙҙы), йәғни Аждаһалы.
Слайд 21Мауҙҙы (Яҡтығүл)
Яҡтыгүл Башҡортостандың Әбйәлил районы Асҡар ауылынан төньяҡ-көнсығышҡа табан 28 саҡрым
алыҫлыҡта ята. Һыу запасы буйынса был күл Асылыгүл һәм Ҡандрагүлдән ҡала өсөнсө урында тора, майҙаны 8 км2 самаһы, иң тәрән урыны 28—30 метрға етә. Күл Ер ҡабығында барған үҙгәрештәр, ҡуҙғалыштар һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән, һыуы сөсө. Тәрән ерҙәре ҡалынлығы 70 сантиметрға еткән сапропель менән ҡапланған.
Слайд 22Ирендек
Оло маҡтауға лайыҡ, исеме йырҙарҙа данланған мәғрүр тауҙарҙың береһе — Ирәндек
тауы.
Ирәндек тауының мәғрүрлеген, хозурлығын, мөһабәтлеген халыҡ борон-борондан шулай ихлас күңелдән маҡтап йырлаған.
Ирәндек тауының мәғрүрлеген, хозурлығын, мөһабәтлеген халыҡ борон-борондан шулай ихлас күңелдән маҡтап йырлаған.
Слайд 23Ирендек
Ирәндек Таналыҡ менән Быҙаулыҡ йылғаһы ҡушылған ерҙән Оло Ҡыҙылға тиклем Баймаҡ,
Әбйәлил, Хәйбулла райондары буйлап 110 саҡрымға һуҙылған. Абсолют бейеклеге — 987 метр.
Ирәндек буйҙарында тәбиғәт шарттары ифрат ҡырҡыу.
Ә Ирәндектең көнсығыш итәгендәге Яманташ ҡаяһынан сығып, Төйәләҫкә ҡойоусы йылғасыҡтан һикәлтәле урында барлыҡҡа килгән Ғәҙелша шарлауығы — үҙе бер мөғжизә.
Ирәндек буйҙарында тәбиғәт шарттары ифрат ҡырҡыу.
Ә Ирәндектең көнсығыш итәгендәге Яманташ ҡаяһынан сығып, Төйәләҫкә ҡойоусы йылғасыҡтан һикәлтәле урында барлыҡҡа килгән Ғәҙелша шарлауығы — үҙе бер мөғжизә.
Слайд 24Һаҡмар
Башҡорттоң быуаттарҙан быуаттарға һуҙылған оло тарихының шаһиты ул Һаҡмар.
Ата-бабаларҙың аҡ тирмәләр
ҡороп, өйөр- өйөр йылҡылар әйҙәп йөрөгән замандарын да күргән, башҡорт иленең һөйөнөстәрен дә, хәсрәттәрен дә кисергән.
Слайд 25Һаҡмар
Көньяҡ Уралдың ҡайын-ҡарағайҙар менән ҡапланған һыртынан, мәғрүр ҡаяларҙың еләҫ ышығынан юлын
башлай Һаҡмар. Ул Башҡортостандың Әбйәлил, Баймаҡ, Йылайыр, Хәйбулла райондары аша үтеп Ырымбур өлкәһенә барып сыға һәм Урал йылғаһына ҡоя. Оҙонлоғо 760 саҡрым, шуның 348-е Башҡортостанға тура килә. Күренеүенсә, Һаҡмар бик оҙон, бормалы юл үтә.
Слайд 26Талҡаҫ
Башҡорт легендалары һәм риүәйәттәренә инеп ҡалған Талҡаҫ күлен Башҡортостан карталарына ғәҙәттә
төшөрмәйҙәр: бәләкәй иҫәпләнелә.
Слайд 27Талҡаҫ
Уның оҙонлоғо 4, киңлеге 1 саҡрым самаһы. Иң тәрән урыны —
12 м, уртаса тәрәнлеге 4,5 м. Бындағы һыу күләмен 15,8 миллион кубометр тип билдәләйҙәр.
Барлыҡҡа килеше буйынса Талҡаҫ Асылыгүл, Ҡандрагүл, Яҡтыгүл, Өргөн кеүек үк, тектоник сығышлы.
Күлдең уртаһында, көнбайыш ярға яҡыныраҡ, кескәй генә утрау бар.
Барлыҡҡа килеше буйынса Талҡаҫ Асылыгүл, Ҡандрагүл, Яҡтыгүл, Өргөн кеүек үк, тектоник сығышлы.
Күлдең уртаһында, көнбайыш ярға яҡыныраҡ, кескәй генә утрау бар.
Слайд 28Таналыҡ
Ирәндеккэй тауым, ай, йәйләүем,
Ташлап китер йәйләү инеме?
Таналыҡҡай һыуым, ай, Яйығым,
Ташлар ғына
һыуым инеме?
Слайд 29Таналыҡ
Яйыҡ оҙонлоҡтары 10 километрҙан ашҡан 800-ҙән күберәк йылға һыуҙарын үҙенә йыя.
Ҡушылдыҡтары араһында Төйәләҫ (урыҫса уны нишләптер Худолаз тип йөрөтәләр), Урғаҙа (уны ла Уртазымка тип кәмһетәләр), Ҡыҙыл (төҫөнә күрә түгел, баһаһына ҡарап ҡушылған исем) һымаҡтары байтаҡ. Данлы Һаҡмар менән сабыр холоҡло Таналыҡ — иң ҙур ҡушылдыҡтары.
Баймаҡ, Хәйбулла райондары буйлап 225—232 км юл үтә.
Баймаҡ, Хәйбулла райондары буйлап 225—232 км юл үтә.
Слайд 30Дим
Башҡа башҡорт йылғалары кеүек үк, Дим дә шиғриәтебеҙҙең, йыр-моңдарыбыҙҙың алтын бишеге.
Күк Иҙелде данлап (элек башҡорттар уны Күгиҙел тип тә йөрөткән), күпме йырҙар, күпме аҫыл ижад өлгөләре тыуған.
Слайд 31Дим
Дим Башҡортостандың Федоровка районынан Дөйөм һырттың төньяҡ битләүҙәренән башланып, көньяҡ тарафҡа
юл ала, унда Ырымбур өлкәһенең Шырлыҡ, Матвеевка, Пономаревка райондары ерҙәренән урап үтеп Бишбүләк районына килеп керә. Ошонан ул бормаланып-бормаланып төньяҡҡа ағып китә. Йылғаның оҙонлоғо 556 саҡрым, диңгеҙ кимәленән уртаса бейеклеге 200—400 метр, бассейнының майҙаны — 12800 км2.
Слайд 32Асылыгүл
Башҡортса Аҫлыкул — «ике төплө күл», Аҫылкул — «матур күл» була
тип тә фараз ҡылғандар.
Слайд 33Асылыгүл
Асылыгүл Башҡортостандың урман-далалы ерендә, Дәүләкән төйәгендә йәйрәп ятҡан иң ҙур күл.
Уның буйы – 8, киңлеге 5 км, өҫкө йөҙөнөң майҙаны 23,5 км2.
Күлдең борон Ҡаратабын куле, Ер упҡан, Ер батҡан тигән атамалары ла булған.
Оло Ҡарағас, Бәләкәй Ҡарағас тигән атамалар әүәл Асылыгүл буйында ҡарағастар үҫкәнен аңғарта.
Күлдең борон Ҡаратабын куле, Ер упҡан, Ер батҡан тигән атамалары ла булған.
Оло Ҡарағас, Бәләкәй Ҡарағас тигән атамалар әүәл Асылыгүл буйында ҡарағастар үҫкәнен аңғарта.
Слайд 34Еҙем
Елмерҙәктең көнсығыш итәктәренән, уның иң бейек тубәһе (диңгеҙ кимәленән 909 м)
тапҡырҙарынан башлана һоҡланғыс Еҙем йылғаһы һәм көньяҡҡа ҡарай сәфәр сыға.
Слайд 35Еҙем
Өс район — Белорет, Ғафури, Архангель райондары буйлап аға Еҙем, юлда
үҙенә байтаҡ эреле-ваҡлы тау йылғаларын эйәртә. Бассейнының майҙаны ошо быуат баштарында 3300 км2, оҙонлоғо 215 км тәшкил итһә, хәҙер иһә 2400 км2 һәм 205 км.
Елмерҙәк һәм Алатау һылыуы Еҙем әлегә иң таҙанан иҫәпләнә. Был йәһәттән ул Башҡортостандағы беренсе төркөм йылғалар (Инйәр, Йүрүҙән, Нөгөш, Ағиҙел үре) рәтенә индерелгән, йәғни шул көйөнсә лә эсергә яраҡлылар иҫәбендә.
Елмерҙәк һәм Алатау һылыуы Еҙем әлегә иң таҙанан иҫәпләнә. Был йәһәттән ул Башҡортостандағы беренсе төркөм йылғалар (Инйәр, Йүрүҙән, Нөгөш, Ағиҙел үре) рәтенә индерелгән, йәғни шул көйөнсә лә эсергә яраҡлылар иҫәбендә.
Слайд 36Торатау
...Торатауҙың итәгендә торам,
Оса болот ҡанат тигеҙен.
Әрлән һымаҡ заман ер ҡорттары
Кимерәләр
тазы нигеҙен.
…Итәгендә торам Торатауҙың,
Күгем бөтөп бара тишелеп.
Һин дә ауһаң, терәктәре бөтөп
Төшөр һымаҡ йыһан ишелеп.
…Итәгендә торам Торатауҙың,
Күгем бөтөп бара тишелеп.
Һин дә ауһаң, терәктәре бөтөп
Төшөр һымаҡ йыһан ишелеп.
Слайд 37Торатау
Торатау башҡаларҙан алыҫтараҡ, көньяҡ- тараҡ ята. Ул шихандар араһында иң бейеге
— абсолют бейеклеге 402 м. Итәге һөҙәк, ләкин юғары күтәрелгән һайын ул текәрәк була бара, ә түбәһе йомро тигеҙлек менән тамамлана. Тауҙың буйы — 1,2 саҡрым, киғҫтеге — 800 м. Көнбайыш һәм көньяҡ- көнбайыш битләүҙәрендә мәмерйәләр бар.
Слайд 38Күперле шарлауғы
Башҡортостанда егермеләп шарлауыҡ иҫәпләнә. Баймаҡ районындағы Ғәҙелша (Ибраһим), Белореттағы Атыш,
Ишембайҙағы Ҡуҡрауыҡ — киң билдәлеләрҙән.
Слайд 39Күперле шарлауғы
Мәләүез районындағы Күперле шарлауығы ла бәләкәй генә, бейек тә түгел...
Уның
бейеклеге 52 м, һыуы иһә хәтәр күп, шарлауы әллә нисәмә саҡрымдарға ишетелә икән.
Күперле күперенең оҙонлоғо 35, киңлеге 4, аҫылмалы өлөшөнөң оҙонлоғо 10 м тәшкил итә. Йылғанан 16 м бейеклектә.
Күперле күперенең оҙонлоғо 35, киңлеге 4, аҫылмалы өлөшөнөң оҙонлоғо 10 м тәшкил итә. Йылғанан 16 м бейеклектә.
Слайд 40Ҡотоҡ мәмерйәләре
Был ер аҫты мәмерйәләре төрлө тәрәнлектәге ҡоҙоҡтар менән башлана.
Уларҙың исеме
лә, ҡоҙоҡ һүҙенең ерле һөйләштәге рәүешенән, Ҡотоҡ мәмерйәләре тип аталған.
Слайд 41Ҡотоҡ мәмерйәләре
Мәмерйәләрҙең ҙурлығы һәм төҙөлөшө төрлөсә. Беренсеһе ике залдан торһа, ҡалғандары
йә тар лабиринт, йә коридорҙар менән тоташҡан галереялар рәүешендә. Шахта тибындағыһы ла бар. Оҙонлоҡтары 144 метрҙан 1500 метрға тиклем.
Сумған — Ҡотоҡ мәмерйәләре араһында иң ҙуры. Дөйөм оҙонлоғо 8 саҡрым самаһы, тәрәнлеге 150 метрға етә.
Сумған — Ҡотоҡ мәмерйәләре араһында иң ҙуры. Дөйөм оҙонлоғо 8 саҡрым самаһы, тәрәнлеге 150 метрға етә.
Слайд 43Әй
Әй йылғаһы Урал тауҙары ҡуйынынан, Әүәләк тауының көнсығыш битләүенән, 780 метр
бейеклегендәге һаҙлыҡлы ерҙәрҙән башлана һәм Силәбе әлкәһе, Салауат, Ҡыйғы, Дыуан, Мәсетле райондарында һирәк-һаяҡ яландар аша 580 саҡрым юл үтеп, һул яҡтан Ҡариҙелгә барып ҡоя. Уның ҡойған ерендә ултырған ауыл Әй тамағы тип аталған. Бассейнының майҙаны 15 мең км2.
Слайд 44Салауат мәмерйәһе
Башҡортостандың теләһә ҡайһы мөйөшөндә лә, элек уға ҡараған ерҙәрҙә лә
Салауаттың йөрөгән юлдары, ул булған урындар хаҡындағы иҫтәлектәр быуындан быуынға изге аманат итеп тапшырыла килгән.
Слайд 45Салауат мәмерйәһе
Салауат районында Салауат исеме менән йөрөтөлгән бер нисә мәмерйә бар.
Йүрүҙән ярындағы Иҙрис ауылына яҡын ғына урынлашҡан мәмерйә хаҡында риүәйәттәр айырыуса күп.
Мәмерйә ғәләмәт ҙур. Уға инеүе лә ҡыйын. Тәрән соҡорға төшөргә кәрәк. Борон унда уҫаҡ олонона йәбешеп төшкәндәр. Мәмерйә дүрт километрға тармаҡланып һуҙыла, залдары, бик күп коридорҙары бар.
Мәмерйә ғәләмәт ҙур. Уға инеүе лә ҡыйын. Тәрән соҡорға төшөргә кәрәк. Борон унда уҫаҡ олонона йәбешеп төшкәндәр. Мәмерйә дүрт километрға тармаҡланып һуҙыла, залдары, бик күп коридорҙары бар.
Слайд 46Ҡорғаҙаҡ
Шифалы Ҡорғаҙаҡ сығанағы тәүлегенә унар миллион литр шифалы минераль һыу урғылтып
сығара.
Ҡасандыр бында ике тирмән геүләп эшләп торған. Ағалы-ҡустылы ике башҡорт егете ҡорған икән был тирмәндәрҙе.
Ҡасандыр бында ике тирмән геүләп эшләп торған. Ағалы-ҡустылы ике башҡорт егете ҡорған икән был тирмәндәрҙе.
Слайд 47Ҡорғаҙаҡ
Янғантау шифаханаһынан өс кенә саҡрым алыҫлыҡта ул.
«Янғантау» шифаханаһына Ҡорғаҙаҡ шишмәһенән
һыу үткәргес үткәрелгән. Уның һыуы ашҡаҙанды, эсәк ауырыуҙарын һәм бөйөрҙәрҙе дауалауҙа файҙаланыла.
Был ғәжәйеп серле шишмә ҡышҡы ыжғыр һалҡындарҙа ла туңмай. Теҙҙән ҡарға батып, көҙгөләй ялтырап сылтыр-сылтыр ағып ятҡан һыуға ҡарап тороу үҙе бер мөғжизә түгелме ни?!
Был ғәжәйеп серле шишмә ҡышҡы ыжғыр һалҡындарҙа ла туңмай. Теҙҙән ҡарға батып, көҙгөләй ялтырап сылтыр-сылтыр ағып ятҡан һыуға ҡарап тороу үҙе бер мөғжизә түгелме ни?!
Слайд 48Йүрүҙән
Урал билкәйенә көмөш ҡайыш — Ялтырап ҡына аҡҡан Йүрүҙән.
Аяҡҡайым талды, йырлы
йылға, Буйҙарыңды ҡыҙырып йөрөүҙән.
Слайд 49Йүрүҙән
Йүрүҙән — Уралдың иң матур йылғаларының береһе.
Салауаттың тыуған ауылы Тәкәй ошо
йәмле Йүрүҙән буйында булған.
Ул республикабыҙҙың Белорет районынан башлана һәм, Силәбе өлкәһендәге Ҡатау-Ивановскиҙы үтеп, беҙҙең Салауат, Дыуан, Ҡариҙел райондары буйлап бормаланып аға-аға, Ҡариҙелгә килеп ҡушыла.
Усть-Катав ҡалаһынан Большая Лука ауылына тиклем Йүрүҙән шулай кинәт бөгөлдәр яһап, таштар араһынан ҡыҫылып, ҙур-ҙур шаршылыҡтар барлыҡҡа килтереп аға.
Ул республикабыҙҙың Белорет районынан башлана һәм, Силәбе өлкәһендәге Ҡатау-Ивановскиҙы үтеп, беҙҙең Салауат, Дыуан, Ҡариҙел райондары буйлап бормаланып аға-аға, Ҡариҙелгә килеп ҡушыла.
Усть-Катав ҡалаһынан Большая Лука ауылына тиклем Йүрүҙән шулай кинәт бөгөлдәр яһап, таштар араһынан ҡыҫылып, ҙур-ҙур шаршылыҡтар барлыҡҡа килтереп аға.
Слайд 50Глоссарий
Тау – гора
Йылға – река
Күл – озеро
Таш – камень
Мәмерйә – пещера
Шарлауыҡ
– водопад
Дала – долина
Саҡрым – верста
Мәғдән – руда
Дала – долина
Саҡрым – верста
Мәғдән – руда
Слайд 51Майҙан – площадь
Мөһабәт – величавый
Оҙонлоғо – длина
Киңлеге – ширина
Ағым һыу –
проточная вода
Эзбизташ – известьняк
Тирмән – мельница
Эзбизташ – известьняк
Тирмән – мельница
Глоссарий
Слайд 52Ҡулланылған интернет-ресурстар теҙмәһе
http://pobashkirii.ru – Путешествие по Башкирии
https://ba.wikipedia.org/wiki/Баш_бит - ВикипедиЯ. Ирекле энциклопедия
http://fb.ru/article/236814/izuchaem-reki-bashkortostana
- Изучаем реки Башкортостана
http://komanda-k.ru/Россия/озера-башкирии - Команда Кочующие
http://ufa-gid.com/encyclopedia/ - Энциклопедия Башкортостана
http://komanda-k.ru/Россия/озера-башкирии - Команда Кочующие
http://ufa-gid.com/encyclopedia/ - Энциклопедия Башкортостана
