Презентация, доклад к уроку - реквиему, почвященному Бекиру Чобан-заде

Къуртваап чобаннынъ къорантасында догъды.

ярдымджысы олып чалыша. Сонъ кеч олгъанына бакъмайып, биринджи сыныфкъа окъумагъа бара. Лякин, озь истидаты ве исрарлыгъы нетиджесинде, бир йыл ичинде бутюн башлангъыч мектеп программасыны менимсей ве имтианда озюнинъ терен, мундериджели ве толу джевапларынен оджаларыны айретте къалдыра. Ильк тасилини кой мектебинде ве орта тасилини Къарасувбазардаки рушдие мектебинде алды.

«Къырымтатар талебе джемиети» адлы сиясий тешкиляткъа аза олды. Истамбул университетининъ учь йыллыкъ арап ве франсыз тиллери курсларыны битире. Бу тиллерни мукеммель дереджеде менимсеген Бекир Чобан-заде мектеп ве лицейлерде дерс бермек укъукъына малик ола.

тарафтан учюнджиси.

1915 сенеси Одессагъа кетип, аз бир муддет андаки институтларда русча окъуды.

вакъытында XII асыргъа аит «Кодекс куманикус» адынен белли олгъан къырымтатар язма ядикярлыгъы узеринде чалышаракъ,1919 сенеси майыс 18-де оны докторлыкъ диссертациясы сыфатында къорчалап, профессорлыкъ ильмий унваныны къазанды. Бир къач вакъытлар Будапешт ве Лозанна университетлеринде чалышты.

сенеси Къырым университетнинъ шаркъ шубесине ишке кирди.

корюмли тюркшынасларындан оларакъ, онларнен ильмий макъале ве китаплар нешир эттирди.

«Яш татар язылары» меджмуасында нешир олунды.
Бир чокъ шиирлери 1928 сенеси Акъмесджитте басылгъан «Боран» китабында, 1935 сенеси Румынияда чыкъкъан «Къырым шиирлери» джыйынтыгъында,1955 сенеси Истанбулда Баттал Таймаз тарафындан азырланылгъан «Къырымлы Бекир Чобан-заденинъ шиирлери» китабында, 1971 сенеси Ташкентте басылгъан «Шиирлер» китабында дюнья юзю корьдилер.

йыллары язып къалдыргъан «Къавал сеслери» адлы эльязмасы якъынларда Тюркиеде нешир этильди.

«улу террор девири» келе. Бу сиясет кетишатында эм Азербайджанда, эм Шималий Кавказда, эм Москвада юзлернен алимлер апске алына.
1937 сенеси январь 28-де Кисловодскте раатлыкъта булунгъанда апске алынды. Октябрь 12-де суд этильди.

Хачмаз коюнде вефат этти.

Къырымман огърашса, къырымтатары къырымтатарны къыдырса, меним языларым ортагъа чыкъар»
Б. Чобан-заде

О, тюркий тиллер боюнджа озь деврининъ энъ ири мутехассысларындан бири эди… Лякин, ильк эвеля, о, энъ юксек манада, инсан эди, озь халкъынынъ садыкъ эвляды эди.
Бекир Чобан-заде озюнинъ айдын истидат кучюни бир къая ёнелишке догърултты. Олардан бириси шиирет эди.
Оны эр бир шиирий эсери тувгъан халкъынынъ, инсанлыкънынъ келеджек несиллери ичюн хызмет этмеге яратылды.

бутюн заманларда эр бир халкъ ичюн земаневий бир мевзудыр.
Бекир Чобан-заде халкънынъ башына тюшеджек фелякетни дуйгъан; халкънынъ ана юрттан къувуладжагъыны, онынъ тувгъан тилине нисбетен япыладжакъ вахшийликни юрегинден кечирген; тувгъан тиль бир кунь ола бир кунь олюм джарынынъ учурымлы четине келеджегини эвельден сезген. «Бир буюк сырымсынъ, душманлар бильмей», дей о тувгъан тилине.
Бугунь халкъ арасында, мектеп талебелери ве генчлик арасында «Тувгъан тиль» шиири энъ белли ве севимли шииридир, чюнки о бугунь даа зияде земаневийдир. Бекир Чобан-заденинъ «Тувгъан тиль» шиири буюк кучюмиз ве буюк сырымыздыр…

Кырымда, Къазанда таптым
Юрегим къайнагъан, ташкъанда таптым.
Ят ильде мугъайып аджынып юрьгенде,
Умютим, хаялым шай тюшип юргенде,
Мойнынъа сарылдым дердимни айтып,
Юрт деген сезюнъмен озюме къайтып,
Йылларынъ болмаса, маненъ болмаса,
Юрт деген сезюнъмен юрек толмаса,
Ах насыл юрермен гъурбет якъларда.
Танышсыз, билишсиз ят сокъакъларда.
Бильмеймен, тюркми, татармы адынъ,
Пек яман татлысынъ танъриден дадынъ.
Туркте, татарда сенинъ сезлеринъ,
Экиси эки чифт мунълы козьлеринъ.
Къушларгъа, къашкъыргъа огртсем сени,
Сен болсанъ оксюзнинъ гонъюльден сюйгени,
Анъласын бир сени душман да сюер,
Бир янъыкъ сезюнъмен юреги кюер…

дикъкъатнен эмиет берювге, тюшюнджелерге далдыра. Ана юрттан узакъкъа тюшкен шаир Эзан сесини сагъына:

Эзан сеси бу якъларгъа
келялмай,
Татлы-татлы къулагъыма
тиялмай,
Эп джамилер шай къапанмай
бир гедже,
Къарт мазинлер ольмез бурун
гизлидже…
Джыйылшынъыз эзан сесин
къачырмай,
Гунянъызны Салгъырдайин
ташырмай,
Кол котерип акъ юрекмен
коклерге
Башынъызны япмай къойып
серт джерге,
Халкъ къатында джурт
савлыгъынъ тиленъиз,
Озюнъизге яхшы олюм истенъиз!

тышкъа чыкъты, Ветан асретлиги юрт сагъынчы шаирнинъ «Булутлар, булутлар» адлы шииринде де пек кучьлю ифаде олуна.

«Булутлар, булутлар,
Къаерден келесиз?
Коюмден, анамдан
Не хабер билесиз?
Айтынъыз, берабер
Туйдырмай джылайыкъ,
Джолларгъа тюшейик,
Сарарып солайыкъ».

Бу сатырларны окъугъанда, я да динълегенде ана юртны, шаирнинъ шиириетини севмемек мумкюн дегиль.

Чобан-заде, бир сыра ябанджы тиллернен берабер бутюн тюрк тиллерини биле эди. Омюрде бир энциклопедия адамы эди. Эджнебий мемлекетлерде буюк урьмет къазанды. Сарышын, къувурчыкъ сачлы, серт бенъизли бир адам эди…эки саат сезлештик, биримиз субеттен ерулмадыкъ. Онынъ лафында бир де ерсиз, манасыз сез раст кельмей эди. О, юксек медениетли, интеллектуал бир адам эди».

Биринджи курс»
1988 - «Дунай таша»
1993 - «Булутлар, булутлар»
1993 - «Яз акъшамы уй алдында», «Ой, сувукъ шу гъурбет», «Боран»,«Къайтарма»
1994 - «Кимсе бильмей», «Кечмиштеки сучларымыз», «Мусюлман баласы»
1994 - «Узакъ тавлар», «Весселям», «Яш бала, дюльбер бала»
1995 - «Къызыл шарап, эски шарап ичейим», «Къайтарма», «Бинъ докъуз юз он докъуз», «Бир сарай къураджакъман», «Бильмеймен», «Той», «Завалы тюрк, къоркъакъ», «Къарт Дунай», «Тынч татар чельде», «Озь озюм» ве дигирлери.
1995 - «Русие медений омюриинкиша фынынъ»
1998 - «Арманда бир шаир»

30 июль 1933
Ашнин Ф., Алпатов. В. «Йылдыз» 1998 №6
Ашнин Ф. «Озь тувгъан тилимде йырлап олермен» («Янъы дюнья»)- 21 майыс 1993
Бекирова А. «Поэт и ученый: К 105-летию со дня рождения Б. Чобан-заде» («Сельская новь») - 15 апрель 1998
Бектуре Ш. «Профессор Бекир Сыткъы Чобан-заде» («Достлукъ»)- 27 январь 1990
Зети П. «Бекир Чобан-задени корьген-бильдиргенлер хатырлайлар» («Янъы дюнья»)- 30 июль 1993
Куртсеитова В «К 105-летию крымскотатарского ученого и поэта Бекира Чобан-заде» («Сельская новь»)-13 мая 1998