Презентация, доклад на тему Мәҡәл һәм әйтемдәрҙә һандар

биреү
мәктәбенең 7-се класс уҡыусыһы Шиһабетдинова Резида Рамазан ҡыҙы
Етәксеһе: башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Ғизәтуллина Филүзә Фәрит ҡыҙы

көндә күпселек уҡыусылар үҙҙәренең телмәрендә “бысраҡ”,”урам” һүҙҙәрен йыш ҡуллана.Беҙҙең бай телебеҙ булғанда шундай һүҙҙәр ҡулланыу-иң ҙур проблема.Тел байлығына килгәндә,иғтибарҙы халыҡ ижадына һәм,айырыуса,беҙгә таныш булмаған мәҡәл һәм әйтемдәргә йүнәлтәһем килә.
Тикшеренеү эшенең гипотезаһы:иптәштәремдең ниндәй мәҡәл һәм әйтемдәр белеүен асыҡлау.
Эҙләнеү эшенең методтары: мәҡәлдәрҙе өйрәнеү,эҙләү.
Тикшеренеү объекты: темаға ярашлы әҙәбиәт,мәҡәлдәр һәм әйтемдәр китабы.
Эҙләнеү эшенең сығанаҡтары : уҡыусылар менән әңгәмә.
 

төрки телдәренә, ғәрәп теленән ингән «мәҡәл» термины урынлы, йәки кәрәк ерҙә әйтелгән тапҡыр һүҙ тигән мәғәнәне аңлата. «Мәҡәл һүҙе башҡорт теленә килеп кергәнгә тиклем, — тип яҙа проф. Ж. Ғ. Киекбаев,— боронғо башҡорт телендә уның мәғәнәһен биргән төрлө һүҙҙәр (терминдар) ҡулланылған: мәҫәлән, бабайҙар һүҙе, боронғолар һүҙе, тапҡыр һүҙҙәр һәм, ахыр сиктә, әйтемдәр» .

булып түбәндәгеләр тора:
1) Ватанға, Тыуған ил һәм халыҡҡа мөхәббәт,  уларға бәйле башҡа темалар.
Үҙ илем – алтын бишек,  кеше иленең төбө тишек. Сит илдә солтан булғансы, үҙ илеңдә олтан бул. Ир яҙмышы ил ҡулында, ил яҙмышы ир ҡулында. Ир – егет үҙе өсөн тыуа, иле өсөн үлә. Алтын – көмөш яуған ерҙән,тыуған – үҫкән ер артыҡ. Ил төкөрһә - күл була. Халыҡ теләһә - хан дөйәһен һуйҙырыр.
2) Дуҫлыҡ, иптәшлек, туғанлыҡ темаһы.
Дуҫтың иҫкеһе,  тундың яңыһы яҡшы. Дошманды һөйөндөрмә,  дуҫыңдыкөйөндөрмә. Ике ыласын талашһа, бер ҡоҙғонға ем булыр. Дуҫың дуҫ булһын, иҫәбең дөрөҫ булһын.
3) Аҡыл, һөнәр, хеҙмәт тәрбиәһе.
Аҡыллының аты арымаҫ. Егет кешегә етмеш төрлө һөнәр ҙә аҙ. Хеҙмәттәүткән ғүмер – алтын ғүмер. Тырышҡан табыр, ташҡа ҡаҙаҡ ҡағыр. Дөйәләй алтының булғансы, төймәләй алтының булһын.
4) Уҡыу, белем алыу темаһы.
Уҡыған уҙыр, уҡымығын туҙыр. Белем алыу – энә менән ҡойо ҡаҙыу.Белемең менән меңде еңерһең.
5) Ғаилә мөнәсәбәттәре, әҙәп , тәрбиә темаһы.
Ата - әсәңә ни ҡылһаң, алдыңа шул килер. Ғәҙәтһеҙ кеше - әҙәпһеҙ кеше.

әйтемдәр” китабына 10895 мәҡәл һәм әйтем ингән. Шуларҙың 497-һе
һан менән булған мәҡәл һәм әйтемдәр.

һығымтаға килдем: бигерәк тә бер һәм ете күп ҡулланыла, сѳнки бер-донъяның нигеҙе ныҡлығы билдәһе, ә ете һанын башҡорттар изге лә, серле лә һан тип ҡабул иткәндәр.
Ағай- эне бер үле лә, бер тере лә кәрәк.
Ете атаһын белмәгән – етемлектең билдәһе.
Бер ағастан урман булмай
Ете ҡат үлсә бер ҡат киҫ
Бер яҡшыға –бер яман
Бер көн артта ҡалһаң ,биш көн йүгерерһең
Егет һүҙе бер булыр
Бер бар,берәгәйле бар

белдерә.

Яҡшы һүҙ ике аяҡлы булһа, яман һүҙ дүрт аяҡлы.
Ике тѳймә, бер ептә, ике тирәк бер тѳптә.
Ир ике һөйләмәҫ.
Ике егет бер булһа, илле егет йѳҙ була.

бер ҙә юҡ.
Өс кѳн ҡунаҡ бул – ѳс кѳндән һуң йыраҡ бул.

билдәһен белдерә.

Алты аҙым атлағансы,алтмыш тапҡыр артыңа ҡара.
Алты кѳн утын киҫмәһәң, алты ай туҡылдарһын.
Күргәнең һигеҙ - күрмәгәнең туғыҙ.
Һигеҙ һыйыр аҫрағансы,һимеҙ һыйыр аҫыра.
Ялҡау кеше – ярты кеше, уңған кеше – ун кеше.

Йѳҙ,мең – ул күплек билдәһе, берҙәмлек билдәһе итеп ҡабул ителгән:
Йѳҙ һум аҡсаң булғансы, йѳҙ дүҫың булһын.
Батыр бер үлер,ҡурҡаҡ мең үлер.

эксперимент үткәрелде.Тикшеренеү эшендә 46 уҡыусы ҡатнашты.
Беҙ уҡыусылар араһында кем үҙ телмәрендә мәҡәлдәр ҡулланыуын асыҡланыҡ.
Түбәндәге һорауҙар тәҡдим ителде:
1.Мәҡәлдәрҙе телмәрҙә ҡулланаһығыҙмы?
2. 1,3,7,8,40,100 һандары ингән ниндәй мәҡәлдәр,беләһегеҙ?
 

сы класс- 12 уҡыусы
7 - се класс-12 уҡыусы
9 - сө класс-11 уҡыусы

асыҡлау,телмәрҙәйышыраҡ ниндәй мәҡәлдәрҙә ҡулланыу торҙо.
Тикшеренеү эшенең һөҙөмтәләрен анализлағас,түбәндәге һығымталар барлыҡҡа килде:
Уҡыусыларҙың мәҡәлдәрҙе телмәрҙә ҡулланыу-ҡулланмауы асыҡланды.Күп уҡыусылар ыңғай яуап бирҙелер.
1,3,7,40 ,йөҙ һандары иң күп ҡулланылған һандар, шул уҡ ваҡытта башҡа һандарҙы ла ҡулланыуҙары асыҡланды

әйтмәҫ инем. Доньяһын да гөрләтеп көткән,  баларына өлгөлө тәрбиә биргән ғаиләләребеҙ, әлбиттә, бихисап. Уларға ярҙамға олатай - өләсәйҙәр киләләр. Сөнки, әлеге ваҡытта, беҙ,
күберәк ололар ауыҙынан мәҡәл, кинәйә менән әйтелгән уй – фекерҙәрҙе ишетәбеҙ. Минеңсә,  телебеҙҙең киләсәген хәстәрләргә әле лә һуң түгел. Бының өсөн әллә ни күп кәрәкмәй.

килә:
1.Һүҙлек запасын яңы мәҡәлдәр менән байытыу;
2.Мәҡәлдәрҙе телмәрҙә йыш ҡулланыу

(ред.). Башҡорт халыҡ ижады. Том 10. 1-се китап. Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр
«Телдең тылсымлы көсө » ."Йәшлек" гәзите