Презентация, доклад на тему Казан арты сөйләше темасы буенча презентация

Өй эше

Эчтәлек

Сөйләшнең фонетик
үзенчәлекләре

Сөйләшенең
урынчылыклары

Эчтәлек

үзенчәлекләрен аеру күнекмәләре булдыру;
Үз туган телеңә, милләтеңә карата ихтирам хисләре тәрбияләү;

Эчтәлек

М а к с а т

Теләче, өлешчә Питрәч, өлешчә Балык Бистәсе һәм Кукмара районнары керә)
Балтач (Балтач, өлешчә Киров өлкәсе)
Лаеш (Лаеш, өлешчә Балык Бистәсе)
Бәрәңге ( Бәрәңге, өлешчә Мари -Төрек)

алга

Эчтәлек

Сөйләшнең урынчылыклары

җомыш – йомыш, җаулык -яаулык һ.б.
з ~ җ зиде-җиде, кәзә - кәҗә, зизни – җизни һ.б
ә ~ а әче – ачы, әчкеч -ачкыч, ач - әч
-өй дифтонгы монофтонглаша (-и/-ий): сийләшә — сөйләшә, ийгә керә — өйгә керә, тимә — төймә, сийәк — сөйәк (сөяк) һ. б
-лай/-ләй кушымчасы составындагы -ай/-әй дифтонгы тар вариантта әйтелә: кунаклый килдем — кунак булып килдем, әнекий — әнкәй, әтекий — әткәй.
җ авазы кушык дҗ авазы итеп әйтелә: дҗил — җил, дҗиде — җиде, дҗимеш — җимеш, дҗәйгән — җәйгән һ. б.
Дөбъяз урынчылыгында сүз башында шартлаулы д' ~ җ тәңгәллеге күзәтелә: д'ымырка — йомырка, д'итен — җитен, д'аулык —җаулык (яулык) һ. б.
ч ~ тч: тчандыр - чандыр, тчамасы - чамасы, тчалгы - чалгы һ. б.
п ~ w: каwып— кабып, тчаwып — чабып, таwып — табып, дҗаwып— йабып.
п~ф: тупрак — туфрак, керпек — керфек, дҗапрак — йафрак (яфрак).
ф~п (алынмаларда): пайда — файда, пәлән — фәлән, Патыйк— Фатыйх, йүфке — юбка, сифарат — сепарат, фамидур — помидор һ. б.

алга

Эчтәлек

— туңа, тан — таң, синен — синең, кызымнын — кызымның; барасын — барасың һ. б.
т~ч (сүз башында): тишмә — чишмә, тишен — чишен;
Палатальләшкән с'~ч күренеше бар: пыс'ак — пычак, пес' эн— пе-чән, тыс‘кан — тычкан, с'ак— чак һ. б.
сүз башында ж—җ тәңгәллеге күзәтелә: жир жиләге — җир җиләге;
къ~х тәңгәллеге: къан — хан, къатын — хатын, шакъты — шахта һ. б.
х~һ: хәм — һәм, хаwа — һава, хич — һич, шәхәр — шәһәр һ. б.
һ авазы еш кына әйтелми: әмме – һәммә, ич — һич һ. б.
м ~ б: камыз — кабыз; т ~ д: тулкын — дулкын; т~с: тыйрак — сыйрак;
ч ~ ш: чашу — шашу; г~к: гәрниз — кәрниз. (Сирәк күренешләр)
Ассимиляция-диссимиляция күренешләре. т~ш: тушы - шушы, тушында –шушында; л ~ н песәллек — печәнлек, эстеллек — өстенлек, дҗулле — йүнле (юньле), куйаллар—куйаннар (куяннар) һ.б
Авазлар төшү. Тамырында р булган фигыльләргә -ыр/-ер кушымчалары ялганса, бер р авазы кыскара: үстерегә — үстерергә, үрем — үрермен, барысын — барырсың
Аваз өстәлү: кәтәнәк—кәтәнә (тәбәнәк буйлы); йәнәмәсе — янәсе,
Ике сузык арасында ң авазы янына г өстәлү: дҗиңгел — җиңел, сеңгел — сеңел, күңгел — күңел һ. б.
Метатез: күгәлә — күләгә, нилет — лента һ. б.

алга

Эчтәлек

кушымчалары алалар. Мәсәлән: Кийәү буласыңгарга дҗегерме дә тулмаган икән әле.
Бер саны, бу, кайсы, алмашлыклары икеләтелгән тартым кушымчасы алалар: берсесе, бусысы, кайсысы;
Зат алмашлыкларының иялек килешендә ң авазы сирәк кулланыла: безнен – безнең, синен – синең;
Мин, син зат алмашлыкларының юнәлеш килеше түбәндәге вариантларда кулланлыла: миңа / миңга / мийа; сиңа / сиңга / сийа;
2 зат күплек сандагы хәзерге заман хикәя фигыльләрдә, әдәби телдән аермалы буларак, кабатлаулы кушымчалар кулланыла: күрәсегезмә - күрәсезме, баргансыгыз – баргансыз;
Фигылләрнең – магайы / - мәгәйе формалары очрый: кермәгәйе – керүе бар, дҗаумагайы – явуы бар;
– ырга / -ергә, - малы / - мәле, - мак / - мәк инфинитив формалары очрый: сөйләшмәгә оста, авырмалы эш түгел, тумак бар;
Исем фигыльнең -ыш/-еш формасы да күзәтелә: син тчыгышка (чыгуга) мин дә барып дҗитәрмен;
-гач/-гәч кушымчалы хәл фигыльнең – гастын / - гәстен;- гастан / –гәстән; -ганнан сын / -гәннән сын вариантлары кулланыла: Мин тугастып (тугач) ук әти үлгән. Без барып дҗиткәстән (җиткәч) кансирт башланды. Укуын бетергәннән сын (бетергәч) Казанга китте.
Кадәр, хәтле һ. б. чикләү бәйлекләре мәгънәсен шайы бәйлеге белдерә: Кичкә шайы (кадәр) эшлидерийек.
-мы/-ме сорау кисәкчәсенең киң варианты –ма / -мә кулланыла: Иртәгә тагын киләсезмә (киләсезме)?

Эчтәлек

бертуган апа, әти яки әнинең сеңлесе; дәү абый — абыйларның олырагы, нәни абый — абыйларның иң кечесе һ. б;
Йолаланы белдерә торган диалектизмнар: җаусы — яучы,, бирнә — кыз ягының егет ата-анасына биргән бүләге; кийәү пәкесе — хатынының энесенә бүләк ителә торган пәке; ширбәт — никахтан соң була торган сый, шау (< тышау) кисү — озак тәпи йөрмәгән баланы юкә бау белән бәйләп, шуны кисеп җибәрү; тырак-тырак — сызыкташ (уен исеме).
Кешенең төрле сыйфатларын тасвирлый торган сүзләр: сыйаксыз — тупас, дорфа, җарау — зур гәүдәле, чак— начар, әшәке; куллы — карак; тутут — бугаз, бетү — үлү, бытыбый — такылдык, дәмбәс — караңгы чырайлы, аз сүзле һ. б.;
Хуҗалык һәм тормыш-көнкүреш белән бәйле сүзләр: банкы — чүлмәк, ташийак — касә, ялды - өй алды һ. б.
Кием-салым һәм бизәнү әйберләре: бәлүнкә (<рус. валенки) — киез ката, тәкыйа — бала башлыгы, бөти — хәситә, көчөк күлмәге — балага 40 көне тулганчы кидерә торган күлмәк.
Аш-су атамалары: багынчак — койка, как— повидло, тутыртма —малның юан эчәгенә тураган итне ярма белән болгатып тутырыла һәм казанда пешерелә торган ашамлык; бөккән — эченә корт, җимеш салып пешерелгән пирог;
Үсемлекләр һәм хайваннар дөньясы белән бәйле диалекталь сүзләр: бабай башы — тузганак, кузы — әстерхан чикләвеге, тәгәлдәш,— тәлгәш; әкәт — сәрви агачы, йушком — ләм, ашлык йэшене — аҗаган; чыгыр — кәлтә һ. б.

Эчтәлек

килеб утыргаллар бу аwылга// хан булган/ аның эс улы булган/ карәтмән хан/ айбаш хан/ дҗуwаш хан/ этчесе эс аwылны нигезләгән// дҗуwаш хан килгән мында/ бызып йаза тыргатч дҗуwаш илен тчуwашлигә үзгәрткәлләр// аwыл икегә бүленгән булган / суның бер дҗагы ңазак / суның теге дҗагы йасаrлы булган// бу дҗаrтагылар лашман эше эшләгәлләр/ имән ташы-галлар// мында ары кайнаткан дигән дҗир бар/ ар халыклары килеп күмер дҗандыргаллар/ күмерне саткаллар// дҗасак дҗагында умбер хуҗалык булган/ лашманда ун хуҗалык//
Сөйләүче: Заһидуллин Габдулла, 68 яшь.
Биектау районы, Чувашиле авылы. 1973 ел.
Язып алучы: Н. Б. Борһанова

алга

Эчтәлек

дип әйтәләр инде арпаны// күлмәк тҗебе белән имниләр арпаны/ күлмәк тҗебен тотоп саный да тчиткә төкөрә/ бер/ ике/ өтч/ дүрт/ биш/ алты/ дҗиде/ сигез/ тугыз/ туфракка китсен/ тфу// бер/ ике/ өтч/ дүрт/ биш/ бизеп китсен/ тфу// бер/ ике/ өтч/ отчоп китсен/ тфу// бер/ берлексез булсын/ тфу// минем кулым түгел/әйшә батма кулы/ тфу тфу бетсен/ китсен// азмасын өтчөн арпаны бодай диб әйтәләр//

Татарстан, Арча районы, Күәм авылы. 1965 ел.
Язып алучы: Н. Б. Борһанова

Эчтәлек

Сөйләү үрнәкләре

дару тийерәләр/ элек арпа белән имниләрийе/ саный-лар инде/ бердә берлексез булсын// бер/ ике/ өтч/ отчоп китсен// бер/ ике/ өтч/ дүрт/ биш/ бизеп китсен// бер/ ике/ өтч/ дүрт/ биш/ алты/ дҗиде/ дҗилгә отчсон// бер/ ике/ өтч/ дүрт/ биш/ алты/ дҗиде/ сигез/ тугыз/ туфракка китсен// минем кулым түгел/ идел китчкән имтче ңартчык әйшә батман кулы//
бизгәк белән аwырсаң әрем эчәләр инде// әwәле болай да имнәгәлләр бизгәкне/ бизгәкле кешене бер җулдан аббаргаллар да икенче җулдан адаштырып апкайткаллар// аннан ары ипи катысы төшөп калса/ шуны ашатмага кушаларыйы бизгәккә//

Эчтәлек