Презентация, доклад на тему 5 кылаас. Саха литературата. С.С. Яковлев-Эрилик Эристиин Хачыгыр кэпсээнэ

сири сырдатар Күн, киһини үөрэх


Дьадаҥы Баай дьадаҥыны аһыммат, баайы

бэлиэ

Эристиин
(1892 – 1942 сс)

– Эрилик Эристиин дэгиттэр талааннаах суруйааччы, прозаик, драматург, публицист, критик, ону тэҥэ олоҥхоhут этэ.

1892 с. тохсунньу 24 күнүгэр Билиҥҥинэн Чурапчы ул. Чакыр нэһ. төрөөбүтэ.
1919с. бастакы ревком чилиэнинэн талыллар, народнай суут председателин солбуйааччыта буолар.
1921 с. гражданскай сэриигэ үрүҥнэри утары охсуһар. Геройдуу кыргыһа сылдьан Оржоникидзевскай оройуоҥҥа хараҕын бааһырдыбыта.
1924 с. партияҕа киирэр.
1926 с. куораттан дойдутугар тахсан, улуус ситэриилээх комитетын састаабыгар талыллар, партийнай ячейка секретарынан үлэлиир.

1928с. “Чолбон” сурунаалга киэҥ биһирэбили ылбыт кэпсээннэрин бэчээтэтэр.
1938с. Хараҕынан көрөрө эмискэ мөлтөөбүтэ.
“Маарыкчааан ыччаттара” романы 1941 с. бүтэрэр. Итинэн Эрилик Эристиин “Ыстаал хайдах хатарыллыбыта” диэн роман автора Н. Островскай хорсун быһыытын хатылаабыта. Саха лит. историятыгар “Саха Островскайа” аатынан киирбитэ.
Семен Степанович Яковлев-Эрилик Эристиин 1942 сыллаахха алтынньы 6 күнүгэр өлбүтэ.

поэма
“Революция уолаттара” сэһэн
“Аймалҕан” сэһэн
“Кэриэс туолуута” сэһэн
“Хачыгыр” кэпсээн, 1938 с
“Буура Дохсун” олоҥхо, 1941с.
“Маарыкчаан ыччаттара” саха бастакы романа, 1942 с.

Острожскай уеьыгар Вилия диэн дэриэбинэ5э тереебутэ.
1913 с. церковнай- приходской оскуоланы хайєал суруктаах бутэрэр.
Салгыы дьоно кинини уерэттэрээри Шепетовка дэр. кэллэр. Онно 2 кылаастаах училищены бутэрэр.
1916 с. 12 сааьыттан бастаан ыскылаакка, онтон хачыгаар кемелеьеечутунэн улэлиир.
Теье да кыра уерэхтээх буоллар, аа5арын олус себулуурэ. Ф.Купер, В.Скотт, Дюма- кини себулуур суруйааччылара этэ.
Кинигэ идеалларыгар иитиллибит уол 1917 с. революцияны уерэн керсубутэ.
1919 с. Комсомолга киирбитэ. Бу сыл баҕа өттүнэн Кыьыл Армия5а киирэн фронна сэриилэьэ барбыта. Г.И.Котовскай, С.М.Буденнай дивизияларыгар сэриилэспитэ.

1920с. Ыараханнык бааһырар уонна контузияланар. Дьиэтигэр теннен келэр.
1924 с. Партия5а киирэр.
Бу сылтан доруобуйата мелтуур. Суьуехтэрэ таастыйыыта параличка кубулуйар.
1927 с. Суор5ан-тэллэх киһитэ буолар.
1929 с. Хара5ынан олох көрбөт буолар.
1930 с. „Ыстаал хайдах хатарыллыбытай?“ („Как закалялась сталь“) романын са5алыыр.
1932 с. Роман туспа кинигэнэн бэчээттэнэн тахсар.
Роман тахсаат да, киэҥ биһирэбили ылбыта. Суруйааччы тыыннаа5ар 41 төгүл бэчээттэнэн тахсыбыта.
1936 с. „Буурҕаттан төрөөбүттэр“ диэн саҥа романын суруйар.
Бу сыл романын бастакы кинигэтин бүтэрээт өлөр. Кинигэтэ похоронатын күн бэчээттэнэн тахсар.

сыьыаннара

(1938с.) уус-уран өртүнэн да, тематынан да (революция иннинээ5и оҕолор олохторун туhунан маннык айымньы урут суоҕа) бастакы миэстэҕэ туруоруллар, диэн эппитэ филологическай наука доктора Н.Н.Тобуруокап. Кэпсээн композиционнай тутула үрдүк мастерстволаахтык оҥоhуллубут. «Хачыгыртан» кини ис хоhоонун алдьаппакка эрэ киhи биир да этиини сыҕарытар эбэтэр ылан быраҕар кыаҕа суох. Оннук «чиҥник» суруллубут айымньы диэн үрдүк сыанабылы биэрбитэ.

мууhу өhөөбүт быhыынан бокуойа суох үлтү сынньан баран, көтөххө сөптөөх биир мууhу, сыгынньах ньилбэктэригэр* өйөөн, өрө көтөҕөн, түөhүгэр ууран, тула өттүн тоҥ мууска быhыта хаарыйтарбытынан, дьиэ ааныгар кэллэ.

ойута барбыт тааhын айаҕар кутан биэрдэ, уоhун иhигэр ботугураан: «Тоҕус буолла», - дии-дии, салҕанан турар лэппичэх дүлүҥүттэн тэбинэн, тааhын типтэрбитигэр, түөhун тылыттан алларааныга диэри илдьирийэн хаалбыт даба ырбаахытын бытырыыстара төттөрү-таары туора охсулла турдулар. Бастаан утаа тааhа өрө сүгүллэн тахсан, күргэни туораан эрэр таhаҕастаах тэлиэгэ курдук, лүhүгүрээтэ, онтон улам-улам уларыйан, кэнникинэн сыыбырҕаан хаалла.

*Чабычах- намыһах төгүрүк быһыылаах туос иһит.

алааска үөскээбит. Бу кыараҕас алаас хоту халдьаайытын үрдүгэр кини эhэтэ, аҕата, хара тыаны солооннор, хас да дал оннун саҕа өтөхтөөх этилэр. Ол өтөх арҕаа тыатын саҕатыгар, уот сиэбит хоруолаах төҥүргэстэрин ортотугар, хоспох саҕа сыhыары хотонноох, хотон, дьиэ икки ардыларынан соҕотох ааннаах, аҥар муннугунан сыбах оhохтоох, эркинигэр чуолҕан саҕа иккилии түннүктээх, ыт уйатын курдук ыыспаларыгар атаҕа суох имииhит аҕатыныын, хараҕа суох ийэтиниин, Чооруос диэн кыракый быраатыныын икки ынахтаах ыал буолан олорбуттара.

Талкы-тирии имитэр тэрил

оҕо ытыhын курдук күөх мэҥнээх, ойоору олорор баҕа буутун курдук, сантаҕар таныылаах, тэллэриттэҕэс уостардаах, буоспалаабыт эбирдээх сирэйдээх, хаhата түhэҕэр халыйан түспүт, илин аhа кыырыктыйан эрэр эмээхсин, Хачыгыр диэки эргиллэн көрөөт, хаhааҥҥыттан эмэ өстөөҕүн көрбүт курдук, дьэбидис гына түстэ.

Бачыгыратар Баhылай, кыламмытынан ыстанан кэлэн, өрө көтө түhэн баран, хара быарга тиҥилэхтээн кэбистэ.

булбакка олоробун.
- Киллэрэн хотоҥҥо атыыр оҕус атаҕын анныгар бырах!
-Бэйи, оттон…
-Чэ,чэ! Хабыргыы олоруоҥ дуо?
Айгылла туран долбууртан тымтык ылан уматта уонна, уоттаах тымтыгы тииhигэр ытыран баран, Хачыгыры, синньигэс биилиттэн кууhан ылан, санныгар биллэҕи* быраҕан, хотоҥҥо киирдэ. Айгылла, хотон иhигэр киирээт, икки хараҕын уутун хаҥас харытынан* туора соттон, көхсүн этитэн кэбистэ. Улахан саадьаҕай оҕус аттыгар илдьэн, Хачыгыры ыалдьыа диэн сэрэммит курдук муостаҕа ууран, тымтыгын хоруотун тосту тутан, уотун сырдатан баран, ботугуруу турда:
- Тукаам, Хачыгыр! Миигиттэн хоргутума. Мин туох да буруйум суох. Ол дойдуга, кырдьыгы көрөр дойду буоллаҕына, бу кэбилээбиттэрин үҥсээр…

сүрэҕэ туохха баҕарарый?

Хачыгыры куруук туох тулалыырый

Кэпсээн саамай номоххо киирбит кутталлаах мэтириэтэ

Баай оҕото майгыта хайдаҕый

Эрилик эристиин хачыгыр биир күннээх олоҕунан дьадаҥы ыар дьылҕатын тоҕо көрдөрдөй

бурдук тарда туран, уоһун иһигэр ботугураан хаһыс кутуу буолла диирий?
а) сэттис б) ахсыс в)тохсус г)онус
2. Түннүккэ Хачыгыр оҥорбут бэлиэлэрэ хастыы кутуу бурдук тардыллан бүттэҕин аайы оҥоһуллан испиттэрэй?
а)биэстии б)сэттэлии в)биирдии г)уоннуу
3. Хачыгыр күүстээх үлэни хотуулаахтык үлэлииригэр туох улахан мэһэй баарай?
а) тымныы б) аччык в) сылайбыт г) сүрэҕэлдьиир
3. «Хачыгыр, кэл!»- диэх курдук маҥыраан эҥээритэр борооску аата ким диэн этэй? а) Чаппараах б) Чыычаах в) Чурумчуку г) Чүөчээски
4. Хачыгыр төрөөбүт алааһын аата?
а)Куобах Буһарбыт б) Кыараҕас в) Кыбыттар г) Кыбыллыбыт
5. Сөпкө тардан биэр:
а)Ийэтэ 1)атаҕа суох
б)Аҕата 2)хараҕа суох
6. Хачыгыр быраатын аата?
а) Чороон б)Чооруос в) Чаҕыл г) Чочур
7. Хачыгырдаах таптыыр ынахтарын аата:
а) Тарааҥка б) Тураҥнаах в) Тырыыҥка г) Тураах
8. Хачыгыр Күтүр Көстөкүүннээххэ хас сыл сору-муҥу көрөн, эрэйдэнэн олороруй?
а) биир сыл б)үс сыл в) уон сыл г) икки сыл

ытыһын курдук күөх мэҥнээх, ойоору олорор баҕа буутун курдук, сантаҕар таныылаах, тэллэриттэҕэс уостардаах, буоспалаабыт эбирдээх сирэйдээх…»
а) Күтүр Көстөкүүн б)Айгылла Бүөтур в) Кэччэгэй Кэтириинэ г)Тоттук уол
10. «О, бырастыы, уоспадьы! Дьадаҥы диэн сор да буолар эбит..» бу ким тылай?
а) ийэтэ Өрүүнэ б) Хачыгыр в) Айгылла Бүөтүр г) аҕата

10-11 баал. Маладьыас! Олус үчүгэй! «Хачыгыр» кэпсээни биэс тарбаҕын курдук билбиккин, ииникитин да атын айымньылары кыһаллан аах, саха литературатын таптаа!
9-6 баал. Чэ буоллун. Син кэпсээни өйдөөбүккүн, Сүрүн тутулун билбиккин. Ол эрэн өссө төгүл «Хачыгыры» аахтаххына, барытын сөпкө эппиэттиэҥ диэн эрэннэрэбин!
5-0 баал. Оо, олус куһаҕан. Эн бу кэпсээни олох да аахпатаххын дуу, хайдах дуу? Дьэ, олох хайаан да ааҕаргар сүбэлиибин. Киһи кутун-сүрүн тутар, дууьаны айматар сүрдээх интэриэһинэй кэпсээн.

Эппиэттэр:1.в) 2.г) 3.б) 4.а) 5.в) 6.а)2 б)1
7.б) 8.а) 9. г) 10.в) 11. в)