Слайд 1
САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫН САҚТАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
және дене тәрбиесінің валиологиялық мониторингі
Слайд 2Денсаулық, түрлері, денсаулықты нығайтуға қолайлы жағдайлар.
Салауатты өмір салты, оның негіздері
Денсаулық және
қозғалыс белсенділігі, дене жаттығулары.
Адамның денсаулығын болжау, анықтау әдістері.
Дене тәрбиесі мұғалімінің білімділігі – денсаулық кепілі
Слайд 3Қолданылған әдебиеттер:
Брехман И.И. Введение в валеологию – науку о здоровье.
/ И.И. Брехман – Л: Наука, 1987.
Билич Г.Л. Основы валеологии. /Г.Л. Билич, Л.В. Назарова. - Санкт-Петербург: Водолей, 1998. – 558 с
В.И. Дубровский. Валеология – здоровый образ жизни. Учебник для вузов. – М: Реторика, 2001.
Сәтбаева Х.Қ. Валеология. /Х.Қ.Сәтбаева, Ж.Б. Нілдібаева. Оқу әдістемелік құрал. –Алматы: Ғылым, 1999
Амосов Н. А. Денсаулық туралы толғаныстар./ Н. А. Амосов. – Алматы: Қазақстан, 1989.
Шарманов Т. Ас ішудің әліппесі. / Т. Шарманов.- Алматы: Білім, 1990.
Валеология, дене тәрбиесі, спорт. // Республикалық педагогикалық журнал. –Алматы: Қазақ Мемлекеттік спорт және туризм Академиясы. 2001- 2003.
10. Уанбаев Е.К. Дене тәрбиесі және спорттың теориясы мен әдістемесі. /Е.К.Уанбаев, Ф.Ж.Уанбаева. – Усть-Каменогорск: издательство ВКГУ. 2009 – 270 б
11. Аулик И.В. Как определить тренированного спортсмена. / И.В. Аулик. – М: ФиС, 1977.
12. Вайцеховский С.М. Книга тренера. / С.М. Вайцеховский. –М: ФиС, 1971. 312 с.
13. Годик Н.А. Контроль тренировочных и соревновательных нагрузок. /Н.А.Годик. –М: ФиС, 1980. 136 с
Слайд 4АДАМДАРДЫҢ ДЕНСАУЛЫҚТАРЫ
Жасөспірімдердің 80 %-ы әскер қатарына жарамайды.
оқушылардың 3/1 тұрақты, созылмалы ауырулармен
ауырады.
үлкен, ересек жастағы адамдарының арасында жүрек қан тамыры, тыныс алу жүйесі, зат алмасу жүйесі, бұйрек, бауыр, омыртқа жүйесі (остехандроз) ауырулары көп.
Неге? Ол салауатты өмір салтын сақтамауға байланысты. Негізгі себептер: ағзаға зиянды заттарды қолдану (темекі, арақ, т.б.), артық, жүйесіз тамақтану, медициналық сауатсыздық, қимыл тапшылығы, спорт жаттығуларымен айналыспау, стресстік жағдайлар т.с.с.
Слайд 5Тұрғындар денсаулығының қалпы – 49 – 53 шамасында, өмір сүру салтына
байланысты, бір сөзбен айтқанда, өз денсаулығына деген көзқарасына байланысты, 17 – 20 шамадан тыс ортаға (жыл санап бұл фактор әлемдік, экологиялық жағдайсыздықдардың асқынуынан кең етек алып келе жатыр), 18 – 22 тұқым қуалайтын себептерге (генотип), жеке бас ерекшеліктері және т. б,. сонымен тек 8 – 10 денсаулық сақтау жүйелерінің қызымет жұмысына байланысты.
Слайд 6ӨМІР СҮРУ ҚАҒИДАЛАРЫ ЖӘНЕ САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫ
ҚАҒИДА (ПРИНЦИП) - ӘРТҮРЛІ ӨМІРЛІК
САЛАЛАРДА КЕЗДЕСЕТІН ЖАЗЫЛМАҒАН, БІРАҚ ОНЫ ОРЫНДАСА ДҰРЫС БОЛАТЫН
ДӘЛЕЛДЕНГЕН ЗАҢДЫЛЫҚТАР.
ӨМІР САЛТЫ – АДАМДАРДЫҢ ӨМІР СҮРУ ТӘСІЛІ, АМАЛЫ, ЖОЛЫ.
Слайд 8Ұтымды тамақтанудың негізі жолдары:
1. Тәуліктік қоректі заттардың ара қатынасының үйлесімді балансысын
сақтау.
2. Дұрыс тамақтанудың тәртібі.
3. Энергия тепе-теңдігін сақтау
Слайд 9Тәуліктік рацион құрамы және тамақтану тәртібі.
Белок тәулігіне 80-100г, оның ішінде 55%
жануар белогы, 45% өсімдік белогы.
Май тәулігіне 80-100 гр.оның ішінде 25-30 гр. өсімдік майы, 30-35% сары май, қалғаны тоң май.
Көмірсу тәулігіне – 400-500 гр., оның ішінде крахмал - 70%, қант - 20%, пектин заттар - 3%,клетчатка - 2%.
Слайд 10Тамақтану тәртібі
Таертең - 25%,
түскі ас – 35-40%,
сәскелік ас –
10-15%,
кеші ас – 10-15%.
Слайд 11Дұрыс тамақтанудың негізгі ережелері.
Жануар майын азайту, крахмалы көп өнімдерді қолдану, қант
мөлшерін азайту, қимыл белсенділігін көбейту, тамақтың түр-түрін қолдану, салмақты бірқалыпты сақтау, рационда холестерин мен майы іркілдеген заттардың аз болуы, тұзды және натрийге бай өнімдерді орнымен қолдану, жеміс және көкөніс өнімдерін көп қолдану, арақ-шарапты тартына ішу немесе мүлдем пайдаланбау.
Слайд 12Стресстің сатылары
Абыржу сатысы.
Бейімделу сатысы.
Әлсіреу сатысы.
Слайд 13Қозғалыс белсенділігі және денсаулық
1.Қимыл жетіспеушілігі – гиподинамия.
2. Дене тәрбиесі жаттығуларының
адам ағзасына әсері.
3. Дене жаттығулары- сауықтырудың басты түрі.
4. Жаттықтыруларды ұйымдастыру түрлері.
Слайд 14Француз дәрігері Симон-Андре Тиссо
«Қимыл өзінің жағымды әсері жағынан кез келген
дәріден жақсы әсер етсе, әлемнің барлық дәрісі қимылдың құдіретіне пара-пар келе алмайды» -
Слайд 15
«Тұрақты, жүйелі дене жаттығуларымен айналысқан адам ауыруды құртуға бағытталған ешқандай емдеуді
қажет етпейді» деп, жазған Ұлы Шығыс ғұламасы Ибн-Сина.
Ғылыми зерттеулердің нәтижесі негізінде адамның денсаулығы нығаюуы үшін ол жетісіне кем дегенде үш рет, бір сағаттан, минутына 130 жүрек соғу жиілігінде (ж.с.ж.) және одан жоғары дене тәрбиесі және спорт жаттығуларымен айналысуы керек екен.
Слайд 16Дене тәрбиесі жаттығуларының ағзаға әсері.
1. Жаттығулардың әсерінен бұлшық еттерде бірталай өзгерістер
болады. Көлемі ұлғаяды, нығаяды, созылуы жақсарады, қан айналымы және бұлшық ет қоректенуі жақсарады.
2. Дене жаттығуларымен айналысқанда капиллярлар кеңейеді, саны көбейе бастайды. Әсіресе, бас ми капиллярларының саны өсуінің ерекше маңызы бар, кезінде И.М.Сеченев ми даму үрдісінде бұлшық ет қозғалысының маңызын атап өткен.
3. Спортпен айналыспаған адамның жүрек бұлшық еті әр жиырылыс сайын жүректің сол қарыншасынан қолқаға (аортаға) 60 мл шамасындай ғана қан шығарылатын болса, жаттыққан адамда тыныштық жағдайда, қолқаға 90-100 мл қан шығады. Жаттықпаған адамның жүрегі минөтіне 70 рет соғады, спортшы жүрегінің минөттік ж.с.ж. – 50-60 рет.
Слайд 174. Спортпен айналысу өкпенің тіршілік сыйымдылығын кеңейтеді, тыныс еттерін күшейтеді. Жай
кезде тыныстың минуттық көлемі (ТМК) – 8 литрден көп болмайды. Ал, спортшы тез және бар күшімен жүгіргенде, не жүзгенде ТМК 20 есе көбейеді, 120-130 литрге жетеді.
5. Спортпен тұрақты айналысқан адамдардың жамбас қуысында қанның іркіліп қалуы, қатпа (запор), гемаррой болмайды.
Слайд 18Жаттығудың адам ағзасына жасушалық (клеткалық) деңгейдегі әсері
Слайд 19Тұрмыс, жұмыс әрекеті және дене жаттығулары
Таза ауа, еңбек-тұрмыс әрекеттері адамның денсаулығына
тиімді әсер еткенімен денсаулықтары нығаюына, ағзаның жұмысқабілеттілігінің жақсаруына, дене мүшелерінің қызметтік мұмкіншіліктері дегейінің жоғарылауына көп әсер етпейді.
Өйткені тұрмыс әрекеті кезінде біз бір қозғалыс әрекетін ғана қайталаймыз, жүктеме мөлшерін, жүрек соғу жиілігін реттемейміз.
Слайд 20ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУЛЕР НӘТИЖЕСІ
Мысалы, профессор Ж.К.Холодовтың (2003ж) еңбегінде 30-69 жастағы адам жаттықтыру
кезінде ж.с.ж. 100 соғу/мин. тәртібінде жұмыс істесе аздаған, 110-125 тәртібінде жұмыс істесе орташа ғана денсаулық жақсаруына әсері бар екен.
Слайд 21Қимыл әрекет → тез әсер → із әсер
→ бейімделу әсері.
1 сурет - Жаттығушылардың жұмыс қабілеттілігінің бір жаттықтыру
сабағы әсерімен өзгеру көрінісі (Л.П.Матвеевтің ұсынуы бойынша).
Слайд 222 сурет - Ағзаның жұмыс қабілеттілігін қалпына келтірудің әртүрлі кезеңдеріндегі жаттығу
және демалу кезектесуінің жүйелі сызбасы (Л.П. Матвеевтің ұсынуы бойынша).
Слайд 23Сауықтыру жаттықтыруларын ұйымдастыру әдістемесі. (ДМжСТмӘ кітабы. 195-205 беттер)
1. Жүктеме көлемі
мен қарқындылығын біртіндеп арттыру. Бұл мынандай жолдармен іске асырылады:
- жаттықтырулардың бір жеті ішіндегі санын көбейту;
- жаттықтырудың уақыт ұзақтығын көбейту;
- жаттықтырудың тығыздығын жоғарылату. Бастапқы жаттығу кезінде 45 – 50 % болса, ағзаның бейімделгеніне байланысты 70 – 75 % дейін жеткізуге болады;
- жаттығуларды орындау қарқындылықтарын жоғарылату;
- жаттықтыруда қолданылатын амалдарды көбейту.
2. Қолданылатын амалдардың әр түрлілігі.
3. Сабақтардың жүйелілігі.
Слайд 24Қимыл белсенділігі мен денеге берілетін жүктемелер ағзаны жаттықтыруға, ағзаның бейімделу, басқару
механизмдерін жетілдіруге тиімді әсер етеді (В.В.Фролькис, 1988).
Ол әсерлер:
1. Экономикалық әсер. Жұмыс кезінде оттегін аз қолдана білу, жүректің экономиялы қызмет істеуі (аз соғып, қолқаға көп қан айдауы) т.б.
2. Ағзаны қамтамасыз ету әсері. Қан айналымының, тіндерге, жасушаларға қан баруының жақсаруы, өкпенің тіршілік сиымдылығының жоғары болуы т.б.
3. Стреске, қобалжуларға қарсылық әсері. Жүйке жүйесінің, психикалық қасиеттердің жетілуі.
4. Текті басқару әсері. Зат алмасу, жасушалық деңгейде жаңару үрдістерінің жақсаруы.
5. Психиканы энергиямен қамтамасыз ету әсері. Ақыл – ой жұмысқа қабілеттілігінің жоғарылауы, жағымды әсерлердің көбеюі және т.б.
Слайд 25Жүгіру жаттығуларымен шұғылданатын ер адамдарды сауықтыруға тиімді әсер беретін жаттықтыру уақыттары
мен жүрек соғу жиіліктері (Н.Федоров, А.Федоров, 1997)
Слайд 26Тамыр соғысы арқылы жүктеме дәрежесін анықтау
(Ж.К.Холодов, В.С.Кузнецов, 2003)
Слайд 27Жүру шапшаңдығына байланысты сауықтыру жүрісінің мынандай түрлері бар:
ақырын жүру. Шапшаңдық 70
қадам/минут. Денсаулығы мықты адамдарға жаттықтыру әсерін бермейді. Жүрек аурулары: инфаркт, стенокардиямен ауырған адамдарға ұсынылады.
орта шапшаңдық 71 – 90 қадам/мин (сағатына 3-4 км). Дені сау адамдарға өте аз жаттықтыру әсерін береді. Жүрек – қан тамыры ауруларымен ауыратын адамдарға ұсынылады.
жылдам жүру. Қарқыны 91 – 110 қадам/мин (сағатына 4-5 км). Дені сау адамдарға жаттықтыру әсерін береді.
өте жылдам жүру. Қарқыны 111 – 130 қадам/мин. Бұл жүру түрі өте күшті жаттықтыру әсерін береді. Бірақ денсаулығы мықты, жаттықпаған адамдар бұл қарқынмен ұзақ уақыт жүре алмайды.
Слайд 2833 кесте
Сауықтыру жүруі кезіндегі ер адамдардың тамыр соғу жиілігі (соғу/мин)
Ескерту:
Әйелдер үшін осы көрсеткіштерге 5 – 7 соғуды қосу керек.
Слайд 2934 кесте.
Әр түрлі жастағы шаңғымен жүгіретін адамдардың жүрек соғу жиілігіне
байланысты жүктеме мөлшері (В.Е.Капланскийдің зерттеуі бойынша)
Слайд 304. Валеологиялық маниторинг немесе оқушылардың денсаулығын болжау, анықтау әдістері. (205-207 беттер)
1.
Антрометрикалық амалдар.
2. Денсаулықты анықтайтын жүктеме сынамалар.
3. Жүрек – тыныс жүйесінің қызметін бағалайтын әдістер
Слайд 31Антрометрикалық амалдар. Денсаулық деңгейін анықтау тәсілдері:
1. Қарау, тексеру, анықтау. Бала
денесін дәрігермен қосыла сырттай қарау арқылы біз тұлға түзулігін, оңға, солға қисаюын, табан күмбезін, дене бітімін, терісінің күйін анықтаймыз.
2. Оқушының бойын, салмағын өлшеу. Брок формуласы бойынша салмақ-бой көрсеткіші салмақты граммен алған шаманы, бой үзындығын сантиметрмен алған шамаға бөлгендегі шыққан санмен анықталады.
3. Кеуде клеткасын өлшеу.
4. Тұлға (становая сила) динамометриясы.
5. Жүрек соғу жиілігі.
6. Дем алудың антрометрикалық көрсеткіштері.
7. Кеуде кеңдігі мен бойдың үйлесімділігі.
8 Кеуде клеткасының көлемі (ККК) мен бойдың үйлесімділігі.
9. Дене тұлғасының үйлесімділігі.
Слайд 32Физиологиялық тәсілдер. Адам денсаулығын, жаттыққандық деңгейін анықтау үшін арнайы жүктемелер қолданылып,
ағзаның қалпына келу уақыты белгіленеді. А) Мартинэ сынамасы.
Б) Гарвард «степ-тесті»
В) Купер тестері: 12 минутке жүгіру, суға жүзу, шаңғы тебу, велосипедпен жүру, 3 мильге жүру.
Слайд 3338 кесте
Әр түрлі жастағы адамдардың 12 минуттық жүгіруден сынақ жаттығуларын алу
арқылы дене қуаты дайындығы деңгейін анықтау ( К. Купердің ұсынысы бойынша, 1987 )
Слайд 34Профессор Апанасенконың денсаулық деңгейін анықтау шкаласы.
Ол үшін адамдардың:
салмақтары,
бойлары,
өкпенің
тіршілік көлемі,
қолдарының қысу күші,
жүрек соғу жиіліктері,
қан қысымдары,
30 секундта 20 рет отырып-тұрулардан кейін ағзасының, жүрек соғу жиіліктерінің қалпына келу уақыты өлшенеді.
Осы көрсеткіштер Апанасенконың денсаулық деңгейін анықтау шкаласындағы балдар арқылы белгіленіп, балл сандары анықталады. Мысалы, Айтқазинов Мараттың сынақ тапсырғандағы көрсеткіштері: Бойы – 178 см.; Салмағы – 72 кг; ҚҚ (қан қысымы) – 140/95; ЖСЖ (жүрек соғу жиілігі) – 87 соғу/минут; ӨТК (өкпенің тіршілк көлемі) – 5200 мл; оң қолының күші – 54 кг.
Слайд 35Профессор Апанасенконың диагностикалық денсаулық шкаласы
Слайд 36Профессор Апанасенконың денсаулық деңгейін анықтау шкаласы
Көрсеткіштерді кестедегі формулаларға салып, есептеп мынандай
балдарды шығардық:
2.
3.
4.
5. 30 секунд ішінде 20 отырып-тұрудан кейін қалпына келу уақыты =
=1 мин 59 сек = 3 балл. Барлығы 9 балл.
Қорытынды: зерттелген Айтқазинов Мараттың сынақ жаттығуларына алған қорытынды бағасы – 9 балл. Бұл шкала бойынша төмен денсаулық деңгейі деп бағаланады.