Презентация, доклад к региональной НПК Шаг в будущее

толордо: Уолбут орто оскуолатын 5 кылаас үөрэнээччитэ Дохунаев Байбал
Салайааччы: алын сүһүөх кылаастарын учуутала
Игнатьева Светлана Александровна

олоххо туһанарбыт оруннаах
Чинчийии объега
саха күнэ-дьыла
Чинчийии предметэ
өбүгэбит күнүн-дьылын итэҕэлгэ олоҕуран ааҕыыта
Чинчийии сыала
Саха күнүн-дьылын туохха олоҕуран, тугунан сирдэтинэн аа5ара

көрөн кэнчээри ыччатыгар хаалларбыт сүҥкэн кылаатын дириҥэтэн, чинчийэн, сайыннаран, тупсаран оҥордохпутуна:
саха киһитэ барыта кэриэтэ туһаныа этэ;
өбүгэлэрбит олоҕун-дьаһаҕын сэҥээрэр, үөрэтэр киһи элбиэ этэ.
Чинчийии соруктара
өбүгэлэрбит күннэрин сырдык уонна хараҥа аҥарыгар хайа кэмин хайдах чопчулуулларын билии;
биир ыйга хас күн баарын хайдах билэллэрин ырытыы;
өбүгэлэрбит ханнык ыйынан сылларын саҕалыылларын билии.

ааҕынар. Омук эрэ барыта тус-туспа итэ5эллээх. Оттон биһиги саха омук буоларбыт быһыытынан туспа итэ5эллээхпит. Учуонайдар этэллэринэн саха халандаара күннээҕи оло5ор уонна кут-сүр итэ5элигэр олоҕуран оҥоһуллубут буолуон сөп.

тымныы уонна сылаас охсуһаллар. Ол иһин бу ыйы кубулҕаттаах ый дииллэр.
Күнэ-дьыла: саас төһө эрдэ кэлэрин, сайын хайдах буолуон билгэлииллэр.

Таҥарата: Дьөһөгөй Айыы
Ойуута: сылгы ойуу
Суолтата: саха төрөөһүнэ

мууһун усталлара. Ол иһин муус устар ый диэн.
Күнэ-дьыла: саас төһөҕө кэлэрин, сайын хайдах буолуон чопчулууллар.

Таҥарата: Айыыһыт Хотун
Ойуута: ох уонна кыптый.
Суолтата: таптал

арчыланаллар. Ити барыта ыһыаҕы көрсөргө анаан оҥоһуллар.
Күнэ-дьыла: бу ыйынан сайын хайдах буолуон, күһүн кэлиитин билгэлииллэр.

Таҥарата: Иэйэхсит.
Ойуута: көҕүөр.
Суолтата: ыраастаныы.

субатын хаһааналлар. Ол иһин «бэс ыйа» дииллэр.
Күнэ-дьыла: сайын хайдах буолуон от-мас үүнэринэн, үөнүнэн, кыылынан, этиҥинэн билгэлииллэр.

Таҥарата: Үрүҥ Айыы Тойон
Ойуута: күн
Суолтата: алгыс

«от ыйа» диэн ааттаабыттар.
Күнэ-дьыла:От ыйыгар күнү былытынан, үөнүнэн-көйүүрүнэн, кыылынан – сүөлүнэн , сиигинэн билгэлииллэр.
Таҥарата: Аан Алахчын.
Ойуута: ачаахтаах мас.
Суолтата: быйаҥ тардыы.

кэбиһэллэр. Оту кэбиһэллэригэр атырдьах элбэхтик туттуллар. Ол иһин бу ыйы атырдьах ыйа диэн ааттаабыттар.
Күнэ-дьыла: күһүнү билгэлииллэр. Ынах, сылгы түүлүүрүнэн күһүн төһө уһуурун таайаллар. Талах хайдах үүммүтүнэн кыһын хаар төһө халыҥыан билгэлииллэр.

Таҥарата: Аан Дьааһын.
Ойуута: дүҥүр
Суолтата: дьиҥи харыстааьын.

көһөн балаҕаҥҥа киирэллэр. Ол иһин балаҕан ыйа диэн ааттаабыттар.
Күнэ-дьыла: бу ыйынан хайдах кыһын буоларын, эһиил хайдах дьыл буолуон билгэлииллэр. Ардаҕынан, мас хагдарыйарынан, хаас сырыытынан күһүн төһө уһуурун билгэлииллэр.
Таҥарата: Улуу Суорун.
Ойуута: суор.
Суолтата: идэни иҥэрии.

ахсаанынан ааттыыр идэлээхтэр эбит.
Күнэ-дьыла: кыһыны уонна кэлэр сааһы билгэлииллэр.

Таҥарата:Хотой Айыы.
Ойуута: хотой.
Суолтата:түмсүү, ил.

кэлиитэ идэһэлэнэллэр, муҥхалыыллар, тайахтыыллар, мас көтөрдүүллэр. Бу ас элбэх кэмигэр уруулар, малааһыннар тэриллэллэр.
Күнэ-дьыла: кыһын хайдах буолуон, саас хойутуон дуу, эрдэлиэн дуу быһаарыллар.

Таҥарата: Байанай.
Ойуута: ох.
Суолтата: сатабыл.

үксүн дьиэтигэр олорор. Бу кэмҥэ остуоруйа, кэпсэтии, остуол оонньуута дэлэйэр.
Күнэ-дьыла: кыһыны, сайыны билгэлииллэр. Ахсынньыга хаар, тыал буоллаҕына, бэс ыйыгар хаһыҥ күүтүллэр.

Таҥарата: Билгэ Хаан.
Ойуута: кыра күөрчэх.
Суолтата: билии.

Дьон хараҥа оройугар, дьыл быыһыгар бит-билгэ көбөр диэн итэҕэйэллэр. Ити курдук таҥхаланыы диэн үөскээбит.
Күнэ-дьыла: тохсунньу ыйга сааһы уонна сайыҥҥыны билгэлииллэр.

Таҥарата: Таҥха Хаан
Ойуута: орто күөрчэх.
Суолтата: инникини өтө көрүнүү.

мөлтүүр. Онон бу ыйга дьаҥ тарҕанар. Дьон ыарыыны утары өйдөрүн-санааларын күүһүнэн охсуһаллар. Тыл суолтата улаатар. Олоҥхону, остуоруйаны, кэпсээни истии дэлэйэр.
Күнэ-дьыла: бу ыйга саас кэлиитин уонна хайдах сайын буолуон билгэлииллэр. Ый хаһыс күнүгэр сылыйар да, кэлэр ыйга ол кэмҥэ бэлиэтээһин буолар.

Таҥарата: Одун Хаан.
Ойуута: алта киспэ.
Суолтата: көрүүлэнии.

эбит. Манна өссө аһаҕас уонна бүтэй кэмнэр бааллар. Аһаҕас кэмнэргэ алгыс этэн арчыланаллар, оттон бүтэй кэмнэргэ уот нөҥүө алгыс этиллэр. Оттон ыйдар айыыларынан сыл эргиирин ааҕыллар.

үгэстэриттэн биирдэстэрэ.
Аны туран хаһан буолара чопчу биллэр ый хойутаан тахсар «Күбэ киэһэтэ» диэн түүннэр ый эргэтин саҕаланыытыгар бааллара. Кыһын бытархан тымныыларга түбэспит айан киһитэ эрэйи көрөрө. Онон маннык киэһэлэргэ сырыы-айан тохтуура.

көстүөхтэриттэн чаһы буолара. Холобур: Орой сулустан (Полярная звезда) хайа өттүгэр баарынан киэһээҥҥи ас, түүн үөһэ, сарсыарда диэн кэми кээмэйдииллэр эбит.

сулуһа (Малая Медведица)

сарсыарда аайы көстөр чолбон

түгэнэ

сүөһү, кыыл түүлүүрүнэн, көтөрүнэн, хаар халыҥынан, ардаҕынан, тыалынан хайдах дьыл кэлиэн өтө көрөллөрө-билэллэрэ.

түбэһиннэрэн ааҕынар. Ый аайы сиэр-туом оҥоһуллар айыылардаах. Ый айыыларынан сыллары ааҕаллар эбит. Ыйын аайы күнү-дьылы билгэлиир күннэр бааллар.

1-кы тахсыыта.2004 с. - Дьокуускай: Бичик, , 2013. – 112 с.
2. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата: 4 кылааска үөрэнэр кинигэ/ Е.И. Винокурова, Е.П. Чехордуна, Л.Г. Дедюкина; [Е.И. Романов ойуулара]; 2013с, - Дьокуускай: Бичик, 2016. – 160 с. : ил – («Саха оскуолата» систиэмэ).
3. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата: 3 кылааска үөрэнэр кинигэ/ Е.И. Винокурова, Е.П. Чехордуна, Л.Г. Дедюкина; [Н.Н. Николаева, С.И. Кириллина ойуулара]. - Дьокуускай: Бичик, 2013. – 176 с. : ил – («Саха оскуолата» систиэмэ).
4. Таҥха (Айыы итэ5элин үгэһин ситимэ) / Хомуйан оҥордулар: А.Н. Павлов – Дабыл, Л.А. Афанасьев – Тэрис; Худож. И.Н. Жргин. – Дьокуускай: Бичик, 200 – 64 с.
5. Азбука природы. Более 1000 вопросов и ответов о нашей планете, ее растительном и животном мире. – М., Издательский дом «Ридерз Дайджест», 1997. – 336 с.
6. Энциклопедия для детей. Т. 8. Астрономия. – 2-е изд, Э68 испр./Глав. ред. М.Д. Аксёнова. - М.: Аванта+, 2002. – 688 с.: ил.