Презентация, доклад на тему Көне жазу материалдары және текстология ғылымы

Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Палеография?
Что такое Текстология?
Рукописи Мертвого моря
Правила текстового критицизма

заңдылықтарын зерттеумен, сондай-ақ ежелгі жазба ескерткіштерді оқу, олардың авторларын, уақытын, жерін анықтаумен айналысатын тарихи – филол. арнайы пән. П. әріптердің кескіндік формалары жазба белгілер (мыс., иероглифтер) эволюциясын, олардың құрамдас элементтерінің пропорцияларын, шрифтердің түрлері мен эволюциясын, қысқартулар жүйесі мен олардың кескіндік бейнеленуін, жазу материалы мен құралдарын зерттейді. П-ның ерекше саласы құпия жазу жүйелерінің графикасын зерттейді (криптография). П-да зерттеудің арнайы әдістері (кескіндемелік деректерге талдау жасау техникасы, П-лық белгілердің жиынтығы, т.б. арқылы қолжазбалардың уақытын анықтау әдіснамасы) жасалған.

ПАЛЕОГРАФИЯ

деректер бойынша қолжазбалардың уақыты мен жерін анықтау), текстология мен дипломатика (жазулар мен құжаттардың түрлері бойынша олардың мазмұндарын, стилін, мәтін тарихын анықтау), өнертану (миниатюралар, өрнектерді зерттеу), химия (сиялар мен басқа да бояу заттарға талдау жасау), физика (органик. материалдардың жасын анықтау үшін радиоактивті изотоптарды пайдалану), т.б. П-ның теор. жағы – жазу тарихы белгілі бір халық мәдениеті тарихының бөлігі бола отырып, оның іс-тәжірибелік жағы үшін ғыл. негіз береді. Ол әліпбилер мен тілге байланысты гректік, латындық, славян-орыс, армян, грузин, арабтық, т.б. П-ға бөлінеді. 

Қолжазбалардағы әшекейлер

Папирус

Енді бір көне мемлекет - Пергамда ерекше иленген бұзау немесе лақтың терісін жазу материалы ретінде пайдаланған. «Пергамент» сөзі де «Пергам» сөзінен алынған ғой. Пергаментке жазу папирусқа қарағанда әлдеқайда ыңғайлы еді. Жазудан жіберіп алған қатені шәкірттердің қырып тастауына болатын. Ең қиыны пергамент өте қымбатқа түсетін, оған жазылған бір кітаптың құны үлкен қора-жайы, жері бар үймен бірдей бағаланатын.

көрген еуропалықтар: «Біз де осындайды жасап алар ма едік, шіркін! Бірақ неден, қалай жасауға болады?» деп әуресарсаңға түсті. Оқымысты-ғұламалар бастарын қатырып, қағаз жасау туралы ұзақ ойланды, ақыры тапты-ау. Қағаз дегеніміз өсімдіктің қысқа-қысқа талшықтарының жиынтығы, ал өсімдік талшықтарын тұт ағашының қабығынан басқадан да алуға болады ғой. Іске жарамсыз болып, ескіріп қалған кенеп және мақта-маталарын кәдеге асырып көрсе қайтер еді? Матадағы ұзын талшықтарды ұсақтап қысқартуға болады ғой. Байқап көріп еді, іске асты.

Әр түрлі елдерде қағаз жасайтын материалды қайдан алғандары туралы әрқалай айтылып жүр. Сондай әңгіменің бірі мынандай.
Қандай да құпияның сырын білуге өте құмар бір адам жабайы араның ұяны неден жасайтынын білгісі келеді. Бақылай бастайды. Сөйтсе, ара алдымен ағаштың шетінен кішкентай жаңқа кертіп алып, соны ұзақ шайнап шылайды екен де, ұясының қабырғасын содан жасайды екен.
Мынау ерекше құрылыс материалын көрген жаңағы кісі: «Еһе, қағазды да мынау материалдан, ағаштан-ақ жасауға да болады екен-ау! Ағаштан көп дүние жоқ! Айнала толған ағаш» деп ойлапты.
Оқиға дәл осылай, әлде сәл басқашалау болды ма, - ол жағы белгісіз, бірақ ең бастысы қазіргі кезде газеттер мен кітаптарды, журналдар мен күнтізбелер, оқулықтар мен дәптерлерді басып шығаратын қағаз осылайша пайда болған еді.

шығарылған әдеби шығармалары, күнделіктері, қойын дәптерлері, хаттары, ауыздан-ауызға таралып, кейіннен хатқа түскен қолжазбаларын зерттейді.
Текстология, мәтінтану (латынша textus – байланыс, байлау, кездеме, logos – сөз, ғылым) – әдебиеттанудың шығарма мәтінін қолжазбамен, түпнұсқамен салыстыра тексеретін саласы.

терминін ғылыми айналымға Б.М. Томашевский енгізді (1920). Батыс әдебиеттануында бұл ғылым саласы “мәтіннің сыны” деп аталады (Р.Бентли, Ф.Вольф). Текстология мәтінді тарихилық тұрғысынан қарастырып, оның шынайылығын анықтайды. Текстологияның басты міндеті авторлық мәтіннің нағыз, дәл нұсқасын айқындап, ешбір қоспасыз, қатесіз жариялау болып табылады. Текстология әдебиет теориясы мен сынының тарихымен, мәтіннің қайта қалпына келтірілуімен тікелей байланысты. Көркем шығарманың түпкі мәтінін анықтауда тексеру тәсілдері пайдаланыла отырып, қосымша нұсқалар мен басылымдар зерттеледі. Текстология бұрын тек мәтіндерді тексеріп, жарыққа шығару үшін пайдаланылса, текстолог маман Д.С. Лихачев мәтіндерді жарыққа шығару оны тәжірибеде қолданудың бір ғана саласы деп таныды. Текстология библиографиямен, түпнұсқа туралы іліммен, палеографиямен, археографиямен байланысты шығармашылық психологиясын зерттеуге сүйенеді. Кейде Текстология “автор еркіндігі” деген ұғыммен байланыста қолданылады. Транскрипция, пунктуация, мәтіннің абзацқа бөлінуі, басқа тілдерден енген сөздер, автордың қолтаңбасы, т.б. мәселелер мәтінтануда айрықша қызмет атқарады. Кеңестік әдебиетте автордың еркінен тыс редакторлық жұмыс нәтижесінде мәтіннің өзгеріске түсуі (цензура) немесе автордың өзінің қатысуымен қайта қаралуы (автоцензура) қалып алды. Мұндай жағдайда мәтіннің ең алғашқы нұсқасы не қолжазбасы зерттеуге негіз бола алады. Осындай текстол. салыстырулар арқылы Ахмет Байтұрсынұлының 5 томдық толық шығармалар жинағы, М.Әуезовтің 50 томдық шығармалар жинағы жарық көріп келеді. Байтұрсыновтың “Әдебиет танытқыш” еңбегіндегі бұрын басылмай қалған сөйлемдер, мәтіндер қалпына келтіріліп, ғылыми түсініктемесі жазылып, тұңғыш рет толығымен жарияланды. Ежелден жалғасқан бай әдеби мұра мен ақын-жыраулар поэзиясын, бүгінгі күнге дейінгі қазақ қаламгерлері шығармаларының мәтіндерін салыстыра зерттеу – текстологияның негізгі міндеті.

көшіріп жазу, қатесіз түсіндіру, көшірмелерін жасау, көбейту, қарапайым салыстыру негізінде текстология ғылымы пайда болғаны белгілі.


Эмануэл Тов
Текстолог – ғалым

салыстыра отырып, авторлық мәтіннің нағыз, дәл нұсқасын айқындап, ешбір қоспасыз, қатесіз баспаға әзірленетін мәтінді қалыптастыру болып табылады. Текстологиялық жұмыстарды көне дәуір текстологиясы, ортағасырлық текстология, халық ауыз әдебиеті текстологиясы, шығыс әдебиеті текстологиясы және жаңа заман әдебиеті текстологиясы деп қарастыруға болады. Зерттеу нысаны көркем шығарма болғандықтан, көп жылдарға дейін текстология ғылымын әдебиеттану саласы зерттеп келді.
Көшірмешілер мәтінді көшіру барысында қолданыстан шығып қалған көне сөздерді алып тастап, кірме сөздерді қосып жазуы, өз жадынан мақсатты және мақсатсызөзгертулер жасауы текстология ғылымының түрлі мәселелерінің туындауына себеп болды.
Мақсатсыз түрде жасалған өзгертулер «қате» деп аталады. Бұған мәтіннің дұрыс оқылмауының әсерінен немесе баспаға терілу барысында жіберілген әріптік қателер жатқызылса, мақсатты түрде жасалған өзгертулерге белгілі бір сөздердің көнеруі, мағыналарының көмескеленуі оқырманға түсініксіз болғандықтан, көшірмеші өз тарапынан қосқан өзгертулерді атауға болады.
Бұл жайында текстология ғылымын зерттеуші ғалымдардың бірі Д.С. Лихачев былай дейді:
«Текст – это языковое выражение замысла его создателья. Этим создателем в литературе нового времени бывает по большей части только автор, но в литературе древней и средневековой функции создателя текста часто распространяются и на переписчика.. редактора. Переписчик присоединяет свое творчество текста к творчеству автора. Впрочем, и в литературе нового времени подобное «соавторства» редакторов не редкость. Для понятия текста во всех случаях важно, однако, следующее: он результат сознательного к нему отношения. Бессознательно сделанные ошибки рукописи не выходят в понятие текста. Это внетекстовые явления, возникающие помимо воли создателей текста» (Likhachev, 1964).

зор болды. Бұған дейінгі батыс және орыс ғалымдары «мәтін сыны» деген атауды қолданған болатын.
А.С. Рейсер, Б.В. Томашевский, Д.С. Лихачев, В.В. Виноградов, Г.О. Винокур, П.Н. Берков, Е.М. Прохоров, В.С. Нечала, Н.Л. Горина т.б. орыс ғалымдары текстология саласында үлкен еңбек етіп, теориялық зерттеу жұмыстарын жасады. Олар Х-XYIІІ ғасырлардағы көне орыс жазба мұраларын, классик ақын-жазушылардың шығармаларын зерттеу нәтижесінде көптеген теориялық еңбектер жариялады. Ал, Л.Д. Окульская, И.Г. Ларина, М.В. Безродный, В.А. Западов сияқты ізденуші ғалымдар кандидаттық, докторлық диссертациялық жұмыстарын жазды.

ғана қарастырылып келді. Текстологияны кәсіп деп, ал әдеби шығарма сәтті жасалған текстологиялық зерттеулерді текстологтың талантына байланысты өнер деп қабылдаған кездер де болды. Дұрысына келсек, текстология ешқандай кәсіп емес, ол – бірнеше ғылымның тоғысқан, зерттеушінің ізденушілік, тапқырлық талантының нағыз ашылар – көзі. Себебі, текстолог тек мәтіннің жарыққа шыққанға дейінгі тарихын зерттеп қана қоймайды, әрбір қолжазбадағы өзгерістердің себебін дәлелдеу барысында сол шығарманың жазылған дәуір тарихын, әдеби ағымдарын, этностың тілін, саяси-мәдени жағдайларын, тіпті көшірмешінің мақсатын да байқап, ескеріп отыруға міндетті. Мәтінге жасалған кейінгі зерттеулердің дұрыс бағыт алуы да текстология ғылымына тікелей тәуелді. Демек, текстология – филологияның көмекші пәні емес, керісінше, оның бастауы мен негізі, өзіндік даму тарихы бар ғылым саласы.
Ғылыми әдебиеттерде текстология терминіне мынадай анықтамалар беріліп келеді.

занимающийся установлением точного текста литературных памятни ков и исторических документов для их научного издания» (Slovar’ lingvisticheskikh terminov, 1966) – десе, әдеби энциклопедиялық сөздікте әдеби шығармалардың мәтінін зерттейтін филологияның бір саласы деп түсіндіріледі (Literaturnyy entsiklopedicheskiy slovar’, 1987). Бұлардангөрікеңіректүсінікберетінанықтаманы
«Советтік энциклопедиялық сөздіктен» табуға болады. Онда: «Текстология (от текст и ... логия), отрасль филологии, литературоведческая дисциплина, изучающая произведение писменности, литературы и фольклора в целях критические проверки, установления и организации их текстов для дальнейшего исследования и публикации» – деп, бұл ғылым саласының зерттеу нысаны біршама толық аталған (Sovetskiy entsiklopedicheskiy slovar’,1990).
Қазақ тіліндегі анықтамаларға шолу жасар болсақ, текстологияның мән-мағынасы жан-жақты ашылмай, тым қысқа түсіндірілгені аңғарылады.

Эмануэл Тов
Текстология Ветхого Завета

НАЧало критического изучения библейского текста

Интерес к анализу библейского текста возник в первые века нашей эры, когда ученые отцы Церкви сопоставили еврейский текст Ветхого Завета с различными греческими переводами. В III веке Ориген подготовил состоящее из шести колонок (отсюда название – Гекзаплы) издание Ветхого Завета, содержащее еврейский текст, его транслитерацию греческими буквами, а также четыре перевода на греческий язык. Аналогичным образом Иероним в своих комментариях часто сравнивает еврейский текст с его переводами на греческий и латинский языки.

– X вв. по Р.Х. После 1947 г. – VII в. до Р.Х.
В 1947 году произошла сенсация в области библейских исследований. Были найдены свитки, датированные II в. до н.э.
Об этих свитках все узнали в феврале 1947 года. Доктор John C. Trever был первым ученым, который признал их древность и привлек внимание Американских экспертов. До 1956 г. были найдены сотни свитков Ветхого Завета на берегу Мертвого моря.

1947 жылға дейін ең көне қолжазбалар XIX-X ғасырларға жатады. Р.Х. 1947 жылдан кейін - VII ғасыр. BC
1947 жылы библиялық зерттеулер саласында сезім болды. Жазбалар 2-ші с. BC
1947 жылдың ақпанында осы кітаптар туралы бәрі білді. Джон С. Тревер өздерінің ежелгі уақыттарын мойындаған және американдық сарапшылардың назарын аударған алғашқы ғалым. 1956 жылға дейін Өлі теңіз жағалауларында жүздеген ескі өсиет жазбалары табылған.

передал найденные рукописи Уильяму Ф. Олбрайту – крупнейшему специалисту-востоковеду, археологу и лингвисту.
У.Ф. Олбрайт сделал очень много для поисков, перевода и публикации Рукописей Мертвого моря.

Джон Дж. Тревер қолжазбаларды Уильям Ф. Олбрайт, ең көрнекті шығыстанушы, археолог және тілшіге тапсырды.
W.F. Олбрайт Өлі теңіз қолжазбаларын іздеу, аудару және басып шығару үшін көп нәрсе жасады.

Кумранитов (секты ессеев)

разбит бедуином, обнаружившем эту пещеру

сложный вариант ближе к оригиналу;
Следует предпочитать самый кроткий вариант;
Тот вариант, который лучше всего объясняет другие, ближе к первоисточнику;
Та рукопись, которая имеет наибольшее географическое распространение, имеет больший авторитет;
Тот вариант, который наилучшим образом отвечает стилю и форме написания самого автора, ближе к оригиналу;
Та рукопись, которая не отражает предвзятые, доктринальные мнения, ближе к оригиналу;

Қолжазбаның ескі нұсқасы, түпнұсқаға жақын;
Ең қиын нұсқа түпнұсқаға жақындады;
Ол ең жұмсақ опцияны таңдау керек;
Өзгелерді жақсы түсіндіретін дерек көзге жақындады;
Ең үлкен географиялық таралымға ие болатын бұл қолжазба үлкен беделге ие;
Авторлық жазбаның стилі мен формасына сәйкес келетін нұсқасы түпнұсқаға жақын;
Бұл қолжазбалық, ұғымсыз, доктриналдық пікірлерді көрсетпеген, түпнұсқаға жақын;