Презентация, доклад на тему 8 сынып Қазақстан тарихы

билігінің жойылуы.
Дистанциялардың құрылуы
3.1822—1824 жылдардағы жарғыларды енгізудің салдары.

1822 жылдан кейін орын алған оқиғалар

«Жарғы» қазақ даласына бірте-бірте енгізіле бастады.

Басқарудың жаңа тәртібі ең әуелі шекара шебі маңындағы ,«өздеріне қамқорлық жасауды өтінген, бодандыққа адал болуға ант еткен» руларға енгізілді.

Жаңадан округтар ашудың алдын ала белгіленген нақты жоспары болған жоқ еді.

Шекаралық әкімшіліктен шенеуніктер бастаған қарулы шағын жасақтар қазақ ауылдарына бірінен соң бірі жиі шығып тұрды.

Олар басқарудың жаңа жүйесін қабылдаудың көшпелі халыққа пайдалы да тиімді болатынын егжей-тегжейлі түсіндіруге күш салып бақты.


1822 жылғы «Жарғы» аздаған өзгерістер енгізілген түрінде
60-жылдардың ортасына дейін қолданылып келді.
 

Көкшетау округтары,
1831 жылы Аягөз,
1832 жылы Ақмола,
1833 жылы Баянауыл және Үшбұлақ,
1834 жылы Аманқарағай (кейінірек Құсмұрын атанды)
1838 жылы патша үкіметі Сібір қырғыздарын (қазақтарын) шекаралық басқару басқармасы құрды.
1844 жылы Көкпекті округтары құрылды.
1854 жылы Ертістің оң жағалауындағы қазақтар үшін Семей ішкі округы ашылды.
1856 жылы Жетісу жерінде Алатау ерекше округы ашылды. Бұл екі округты орыс офицерлерінің арасынан тағайындалған бастықтар басқарды.
Бұдан кейін енді солтүстік-шығыс аймақтардағы қазақтарды басқару жөніндегі орган құру көзделінді

Кіші жүздегі хан билігінің жойылуы

Орта жүздегі хан билігінің жойылуы Кіші жүзде хан билігінің жойылуын әлдеқайда жеңілдетті.
Кіші жүз сұлтандарының арасындағы алауыздық әлі тоқтаған жоқ еді.
Бұл кезде Кіші жүзде Шерғазы әлі де хан болып тұрған еді.
Қазақтардың шекара шебіне және Орынбор өлкесінің ішкі округтарына шабуыл жасауы жиі-жиі қайталанумен болды.
Орынбор өлкесінің бастығы ұсынған жоба толықтыра түсу үшін Азия комитетіне қайтадан жіберілді.
Шерғазы хан Орынборға шақыртып алынды.
Оған ғұмырының ақырына дейін ай сайын жалақы төленіп тұратын болды.

Хан билігі әлсіреп, қол астындағы халық арасында беделінен айырылып тынған болатын

губернаторы П.К. Эссен Ресей астанасына «Орынбор қырғыздары (қазақтары) жөніндегі жарғының» жобасын жөнелтті

Жарғының түпкілікті жобасын Ресей патшасы
I Александр 1824 жылы көктемде біржолата бекітті.
Кіші жүздегі хан билігі де жойылды

жылы ондағы әкімшілік бірліктерінің аттары өзгертіліп, Батыс, Орта және Шығыс округтары деп аталды.
Кіші жүздегі өкімет билігі Орынбор губернаторына тікелей бағынатын басқарушы-сұлтандардың қолына көшті.
Ондай жасақтардың әрқайсысында 100-ден 200-ге дейін адам болды

бекіністерде тұратын болып белгіленді.
Мұның өзі олардың патша үкіметіне тәуелді болуын күшейте түсті.
Басқарушы-сұлтандардың атқаратын негізгі қызметі өздеріне қарайтын халықты «тәртіп сақтайтын және патша үкіметіне әрқашан адал әрі айтқанын екі етпейтін бағыныста» болатындай етіп ұстау еді.
Сайлау жүйесі жойылды.
Барлық лауазымды тұлғаларды Орынбор губернаторының өзі тағайындайтын болды.

жақын және далалық жерлерде тұратындар деп екі топқа бөлінетін.
Шекара шебіне жақын тұратындар 1831 жылдан бастап дистанцияларға, ал олар старшындықтар мен ауылдарға бөлінді
Дистанциялар барған сайын көбейе түсті.
1850 жылы олардың саны Кіші жүз жерінде 57-ге жетті.
Уақыт өте келе дистанция бастықтарының билігі алыстағы ауылдарда да жүргізілетін болды.
Дистанция бастықтары түтін салығы деп аталған салықты жинаудың барысын қатты қадағалады, әр үй басына салынатын «түтін салығының» мөлшері 1,5 күміс ақшаға (сомға) тең болатын.
 
Дистанциялар жаңа әкімшілік-аумақтық бірліктерге айналды, дистанция бастықтары басқарды.


*Дистанция-Кіші жүз жеріндегі шекара шебі маңында тұратын қазақтарды басқару үшін құрылған әкімшілік бірлік.

жарғының» кемшілік тұстары көп болғандықтан, 1844 жылы «Орынбор қырғыздары туралы ереже» шықты.
Кіші жүзге жалпы басшылық жасауды Орынбор шекара комиссиясы жүргізді.
Орынбор шекара комиссиясы құрамына төрағаның өзі, орынбасары, төрт кеңесшісі және қазақтардан сайланатын төрт заседатель, ерекше тапсырмалар жөніндегі шенеунік адам және мал дәрігері кірді.
Басқарушы сұлтандардың жанында шешек ауруына қарсы егу жұмыстарын жүргізетін бір-бірден қазақ фельдшері болды.

Ендігі жерде Орынбор әкімшілігіне қарайтын қазақтар тұратын жерлер Ресей империясы аумағының бір бөлігі деп жарияланды.

сотына барынша шектеу қойылды

Билер соты ұсак-түйек мәселелерді ғана қарайтын болды.
Үкіметке карсы әрекеттер жасау, кісі өлтіру, қарақшылық жасап ел тонау, барымта алу сияқты қылмысты істерді әскери coт қарады.
Ал ұрлық жасау, алаяқтық, бұзақылық, 50 сомнан жоғары мүліктік талап сияқты істер Ресей империясы шекара комиссиясының жанындағы жалпы заңдар негізінде қаралды.
1844 жылы Кіші жүз жеріндегі шекара шебіне жақын тұратын қазақтар үшін қамқоршы деген қызмет пайда болды.
Оның негізгі міндеті шекара шебіне жақын тұратын қазақтарды отырықшы орыс халқының озбырлығынан қорғау еді.
Қамқоршы далалық қазақтар шекара шебінен Ресейдің ішкі жағына өтіп кеткен жағдайда ғана олардың құқықтарын қорғай алатын.

Орынбор әкімшілігіне қарайтын қазақтардың жағдайы олардың Орта жүздегі қандастарына қарағанда әлдеқайда ауыр еді.
 

әкімшілік басқару

Сұлтан правительдер

Ру шонжарлары

ауыл

10-12 ауыл

Рулық қақтығыстарға соққы берді.
Өлкені шаруашылық жағынан игеруге қолайлы шарт жасалды
Отарлық саясаттың кеңейе түсуіне жол ашылды

Бөкей ордасында хандық билік 1845 жылға дейін сақталды
Отарлық басқару нығайтылды
Табиғат байлықтарын кеңінен игеруге мүмкіндік туды

Басқарушысы

Бөліктері(батыс,орта,шығыс)

Дистанция
(54)

1824жыл «Орынбор қырғыздарының жарғысы»

1822 жыл «Сібір қырғыздарының жарғысы»

Ереже атауы

Орынбор генерал-губернаторы
П.К. Эссен

Сібір генерал-губернаторы
М.М.Сперанский

Кіші жүзде хандық билікті жою

Рулық феодалдық тәртіпті әлсірету
Орта жүзде хандық билікті жою
Солтүстік-шығыс өңірдегі әкімшілік,сот басқаруды өзгерту

Үш сатылы басқару

Мақсаты

Ауыл старшины

Ауыл

Болыс

Аға сұлтан
(Үш жылғасайланды)

Округ

Ауыл старшыны
(үш жылға сайланды)

Аға сұлтан
(Үш жылғасайланды)

15-20 болыс

50-70үй

Нәтижесі

Өзгеріс-тері

жасалған еді.
Жарғы жаңалықтары көші-қон шеңберін тарылтты,
Еркін көшу бостандығы мүмкін болмай қалды.
Бұрыннан қалыптасқан рулық ұжымдар бір-бірімен мидай араласып кетті.
Бір кездегі дамыған көшпелі мал шаруашылығы тұйыққа тіреліп, күрт құлдырай бастады.
Патша үкіметі мемлекеттік салықтың қатаң белгіленген мөлшерін бекітті
Шенеуніктік аппарат пен әскери күштерді ұстауға қажетті қаржы көзіне айналды.
Патша үкіметінің бұл реформалары қазақ рубасылары мен сұлтандарынан іріктелген, айтқанды екі етпей орындайтын «тәртіпті аппарат» құруды одан әрі күшейте түсті.
Кіші жүз бен Орта жүз қазақтары өздерінің дәстүрлі мемлекеттілігінен айырылып қалды.

бірте -бірте орыс шенеуніктерімен теңестірілді.
Ендігі жерде олар сыйақы мен шен алу үшін қызмет етуге көшті.
Лауазымды қызметке тағайындау мен алып тастау Ресейдің аймақтық басшылығының көзқарасы мен көңіл күйіне тікелей байланысты болды.
Болыс сайлауы парақорлық ,орыс шенеуніктерінің ықыласын сатып алу сияқты жеркенішті құбылыстардың етек алуына жол ашты.
Ескерусіз қалған сұлтандар патша реформасына қарсы шықты

тырысты.
Сайлау кезінде бір ру мен екінші ру арасын барынша өшіктірді.
Аға сұлтандарды сайлауға қара сүйек өкілдерінің қатысуына рұқсат етілген кезде сұлтандар мен ру басыларының бір-біріне қарама- қарсылығы күшейе түсті.
Округтік приказдардың әскери-отаршылдық іс әрекеті қарулы қақтығыстарды өршітті. Қазақстан бірте-бірте Ресей империясының отарына айналды

мәні күшті болды.
Олар қазақ даласында сауда-саттықты,денсаулық сақтау ісін және халыққа білім беруді едәуір дамытуға оң ықпалын тигізді.
Қазақтар әскери міндеткерліктен заңды түрде босатылды.
Ресей тұрғындарына қазақ даласына өз еркімен қоныстануға тыйым салынды.

Бұл Қазақстанға орыс шаруаларын жаппай қоныстандыру барысын жарты ғасырға жуық тежеді.

Батыс Сібірдің генерал-губернаторы мен Омбы облыстық басқармасының бастығы Орта жүзді басқаруды қолға алды.

тиімді де пайдалы болыс лауазымын параны кім көп берсе, соған сатудан тіпті де тартынбайды»