Слайд 1Паверхневыя воды. Рэкі
Вы даведаецеся
• Што такое рака і з якіх частак
яна складаецца?
• Якая будова рачной даліны?
• Чым адрозніваецца горная рака ад раўніннай, парогі ад вадаспадаў?
Слайд 2Паверхневыя воды. Рака і яе часткі.
Воды, якія знахо-
дзяцца на паверхні
сушы ў складзе розных водных аб’ектаў, называюцца паверхневымі.
У іх склад уваходзяць як пры-
родныя водныя аб’екты (рэкі, азёры, ледавікі і інш.), так і штучныя, створаныя чалавекам (вадасховішчы, сажалкі і каналы).
Аб’ём вады ў рэках свету — 2000 км3.
Слайд 3Натуральны рух вады ў напрамку цячэння адбываецца
ў вадацёках. Калі яго даўжыня
меншая за 10 км, то гэта ручай, калі звыш 10 км — рака.
Рака — прыродны водны паток, які цячэ
ў выпрацаваным ім натуральным па глыб-
ленні — рэчышчы.
Слайд 4Рэкі бываюць пастаянныя і
перасыхаючыя, апошнія часта
сустракаюцца ў засушлівых
абласцях
(у пустынях
Афрыкі,
Аравійскага
паўвострава, Аўст-
раліі, Цэнтральнай Азіі).
Слайд 5Любая рака мае пачатак
і канец. Месца пачатку ракі
называецца вытокам, мес-
ца ўпадзення
ракі ў іншую
раку ці мора — вусцем.
Слайд 6Вытокам ракі можа служыць ручай, крыніца, возера, балота,
ледавік, які растае. Вусцем
можа быць іншая, больш буйная рака, возера, мора або акіян. Вусці рэк могуць мець розную форму, самая распаўсюджаная з якіх -дэльта.
Слайд 7Дэльта — пашыранае вусце ракі трохвугольнай формы,
дзе рэчышча падзяляецца на мноства
веерападобных рукавоў
і пратокаў. Добра развітыя дэльты ёсць у Ніла, Місісіпі,
Волгі, Лены. (Знайдзіце і пакажыце іх на карце.) Найбуй-
нейшая дэльта на планеце (плошчай каля 100 тыс. км2)
знаходзіцца ў вусці рэк Ганг і Брахмапутры ў Азіі (мал. 91).
Мал. 91. Дэльта рэк Ганг і Брахма-
путры
Слайд 8Адлегласць ад вытока да вусця называецца даўжынёй
ракі. Рэкі адрозніваюцца па даўжыні.
Малымі лічацца рэкі
даўжынёй менш за 100 км, сярэднімі — ад 100 да 500 км,
буйнымі — звыш 500 км.
Слайд 9Самая доўгая рака Паўднёвай Амерыкі і планеты ў цэлым — Амазонка
(7194 км) (з вытокам Апурымак — прытокам Укаялі).
Самая доўгая рака Афрыкі — Ніл (6671 км),
Паўночнай Амерыкі — Місісіпі (6420 км),
Еўразіі — Янцзы (6300 км),
Аўстраліі — Дарлінг (2739 км). (Знайдзіце на карце.)
Слайд 112. Элементы рачной даліны.
Рачная даліна — створанае ракой выцягну-
тае паніжэнне ў
рэльефе з ухілам у бок ця-
кучай вады.
У час разліваў, выкліканых выпадзеннем дажджоў або
раставаннем снягоў і ледавікоў, рака выходзіць з рэчыш-
ча, затапляючы прылеглую частку рачной даліны — пойму
(мал. 92).
Слайд 13Пойма — прырэчышчавая затапляемая частка рачной даліны.
Пойма — прырэчышчавая затапляемая частка
рачной даліны.
Слайд 14Адрозніваюць нізкую і высокую пойму. Нізкая пойма за-
тапляецца амаль штогод, а
высокая — толькі раз у некалькі
гадоў у час моцных разліваў. Вышэй за пойму размяшчаюц-
ца схілы рачной даліны, часта ў выглядзе прыступак, якія
называюцца надпойменнымі тэрасамі. Яны ўзнікаюць,
калі рака паглыбляе свае рэчышча. Рачная даліна абмежава-
на карэннымі берагамі.
Слайд 15Рачная сістэма. Рачны басейн. Водападзел. Вадацёк
большай даўжыні, які самастойна ўпадае ў
вадаём і пераносіць
большую колькасць вады, называецца галоўнай ракой. У яе ўпадаюць больш дробныя рэкі — прытокі. Яны бываюць правыя (упадаюць з правага берага, калі стаяць тварам да вусця) і левыя (упадаюць з левага берага). У некаторых рэк бывае шмат прытокаў, напрыклад у Амазонкі іх больш за 200.
(Знайдзіце на карце буйныя прытокі Амазонкі.) Галоўная рака з прытокамі ўтварае рачную сістэму (мал. 93).
Слайд 16Як правіла, прытокі карацейшыя за галоўную раку, але
бываюць выключэнні. Напрыклад, у
рачной сістэме Мурэя-Дарлінга ў Аўстраліі Дарлінг мае большую даўжыню, але галоўнай ракой лічыцца больш паўнаводны Мурэй (2570 км).
Слайд 17Рачны басейн — тэрыторыя, якую займае
рачная сістэма.
Суседнія рачныя басейны падзяляюцца ўмоўнай
лініяй —водападзелам.
Водападзелы звычайна праходзяць па най-
больш высокіх формах рэльефу мясцовасці. Галоўны водападзел Зямлі размяжоўвае басейны рэк, якія ўпадаюць у Ціхі і Індыйскі акіяны (47 %), ад сцёку рэк, якія ўпадаюць у Атлантычны і Паўночны Ледавіты акіян (53 %).
Вобласці ўнутранага сцёку, якія не маюць сцёку ў акіян, і бяссцёкавыя вобласці (наогул не маюць сцёку) займаюць на планеце каля 32 млн км2. (Знайдзіце на карце.)
Слайд 18Раўнінныя і горныя рэкі. На напрамак і характар ця-
чэння ракі ўплывае
рэльеф. Па характары цячэння і будове рачной даліны адрозніваюць рэкі раўнінныя і горныя. У рэк, якія перасякаюць раўнінную мясцовасць, павольнае плаўнае цячэнне і шырокая даліна. Горныя рэкі адрозніваюцца хуткім
цячэннем, цякуць у вузкіх далінах з крутымі схіламі. Калі рачная даліна горнай ракі глыбокая з вельмі крутымі, нярэдка ступеньчатымі схіламі і вузкім дном, то яна называецца каньёнам.
Слайд 19Мал. 94. Гранд-Каньён
Правообладатель
Адзін з найглыбейшых рачных каньёнаў (1800 м)
свету — Гранд-Каньён
на рацэ Каларада ў Паўноч-
най Амерыцы (мал. 94).
Слайд 20Вадаспад — свабоднае падзенне вады з крутога ўступа, які перасякае рачное
рэчышча.
Слайд 21Найбольш вядомымі з’яў ляюцца вадаспад
Вікторыя на рацэ Замбезі
ў Афрыцы (вышыня 120
м,
шырыня 1800 м) (мал. 97)
Мал. 97. Вадаспад Вікторыя
Слайд 22Самы высокі вадаспад
у свеце — Анхель (1054 м)
на р. Чурун у
Паўднёвай
Амерыцы.
Слайд 23Ніягарскі вадаспад у Паў-
ночнай Амерыцы,
Слайд 24Каскад з 275 вадаспадаў на рацэ Ігуасу ў Паўднёвай Амерыцы. (Знай-
дзіце
на карце.)
Слайд 25Паверхневыя воды — гэта рэкі, азёры, балоты,
ледавікі, каналы, вадасховішчы. ?
Рака
— прыродны водны паток, які цячэ ад вытоку да вусця. ?
Па даўжыні рэкі бываюць малыя, сярэднія і буйныя. ? Самая доўгая рака — Амазонка (7194 км). ?
Элементы рачной даліны: рэчышча, пойма, тэраса, карэнны бераг. ?
Рачная сістэма складаецца з галоўнай ракі, правых і левых
прытокаў. ?
Парог — выступ у рэчышчы ракі парод, якія цяжка разбураюцца, вадаспад — свабоднае падзенне вады
з крутога ўступа. ?
Канал — штучная водная артэрыя, якая злучае рэкі і вадаёмы.
Слайд 261.Якія вылучаюць элементы ў рачной даліне?
2. У чым адрозненне паміж
рачной сістэмай, рачной далінай і рачным басейнам?
3. Чым адрозніваецца раўнінная рака ад горнай?
4. У рачным басейне якой ракі знаходзіцца ваш населены пункт?