Презентация, доклад на тему Жылқы-төрт түліктің төресі сыныптан тыс жұмыс

Ғафу Қайырбеков

«Қазақ тарихы-жылқы тарихы да,
жылқы тарихы-қазақ тарихы»

Қажытай Ілиясұлы

және қазақ рухы» /сұрақ-жауап/
3. «Жылқы – қасиетті жануар»/жылқы қасиеттері туралы/
4. «Жылқы – киелі жануар» /жылқы түрлерімен таныстыру/
ІІІ. Қорытынды бөлімі

Жылқы - қазақтың
ең қадірлі малы, басты байлығы.

–
тарпан мен түзат.
Жылқының алғаш қолға үйретілген жері Қазақстан даласы деп саналады.

жорға

Дүние жүзінде жылқының
250-дей түрі бар. Қазақстанда жылқының
16 түрі өсіріледі.

Жылқы тұқымына
қарай арғымақ, қазанат, абы тобышақ, текежәуміт, қазақы ат, қарабайыр, жырақ, дүлдүл деп бөлінеді.

Шабыс аттар: жүйрік, тұлпар, сәйгүлік, саңлақ, бәйге ат

Жай мініс аттар:
аяқ ылау, жетек ат, қосақ ат, жұп ат, көсем ат.

құлындаған
аналық жылқы

2-3 жастағы аналық жылқы

қаласың ба?
Әжетке де жарады деген қазақ
Ат жалын тартып мінген баласына.

(Ақтайлақ би)

«Жылқының сүті-шекер, еті-бал»
(қазақ даналығы)

ашытылған қою қымыз; Сары қымыз – жаз ортасындағы, шөп әбден пісіп, буыны қатқан кездегі қымыз;
Түнемел қымыз – мол қордың үстіне сүт қышқылыарнаулы торсықта сақталып, екі тәулік сапырылған, пісуі жеткен қымыз; Құнан қымыз – үш тәулік бойы ашытылады; Бал қымыз – бал, қант секілдітәтті қосып жуасытқан қымыз; Дөнен қымыз – төрт тәулік ашытылады; Бесті қымыз – бес тәулік ашытқан қымыз; Асау қымыз – бесті қымыздан да күшті қымыз; Жуас қымыз – баяу ашыған немесе саумал қосқан қымыз; Қорабалы қымыз – мол қордың үстіне күн сайын сүт құя отырып, бірнеше күн жинаған қымыз;
Сірге жияр қымыз – күзді күні бие ағытарда соңғы қымыз бірнеше күн жиналады.

жорға).
Аяң жүріс – жылқының ең жай жүрісі.
Өгіз аяңда – алдыңғы аяқтың ізіне артқы аяқ жетпейді.
Желіс – аяңнан гөрі өнімдірек жүріс. Бұл бүлкіл, бөкен желіс, сар желіс болып бөлінеді.
бүлкіл – желістің ең жай түрі
бөкен желіс ұзақ жолға қолайлы
сар желіс – желістің ең шапшаң
Шабыс – жылқының желістен де тез жүрісі.
Жылқының өзге жүрісінің бірі жорғалау жарыс және қарғу

Жылқыға тән жүріс түрлері

жал, бұлан мойын, қой жұтқыншақ.
Қоян жон, жазық жая, жауырынды,
Құс топшы, қос шынтағы қалқыңқырақ.

жылқысы ҮІІ ғ-дан белгілі.
Ол ХҮ ғ-дан бастап Еуропада көптеген жаңа жылқы тұқымдарының (таза мініс жылқысы, тракенеп, венгр жылқысы, орлов желгіші, т.б.) өсірілуіне себеп болды. Оның айғырларын қазақ халқы өзінің жылқы тұқымдарын жақсартуға қолданды. Тұяғы берік, өте сымбатты, ұзақ жүріске төзімді әрі жүрдек келеді. Шөлге шыдамды, күтім таңдамайды. Қазақстанда таза Араб жылқысы өсірілмейді.

жылқыларын жорықтардан әкелген парсы, қарабах, араб, түрікмен жылқыларымен ұзақ жыл будандастыруы арқылы шығарылған; кейін орыстың орлов-ростопчин, стрелец және ағылшынның таза текті жылқыларымен будандастыру арқылы асылдандырылған. Дон жылқысының сүйегі ірі. Сауыры жалпақ, түсі жирен, көбінесе күрең болады. Дон жылқысы төзімді, аса күтім талғамайды, шаруашылыққа қолайлы, ауа райының ыстық-суығына көнбіс. Сауын маусымында әр биеден 3000 кг сүт саууға болады.

болып саналады. Ол осы күнгі түрікмен жылқысының ұрпағы. Ахалтеке жылқысы Түркмен республикасындағы жылқылардың негізгі түрі. Күй талғағыш, сымбатты, әсем келеді. Басы ашаң, мойны ұзын, тік (кейде бұғы мойындысы да кездеседі), шоқтығы биік, арқасы жұмсақ, жоны ұзын, тұтас сауырлы, жіліншіктері жіңішке, топайлары дөңгелек, тұяқтары берік. Артқы аяқтары қайқылау, терісі жұқа, жалы жібектей жұмсақ болады. Басқа жылқыдай емес жайылымда баққанды ұнатпайды, қатты суықты көтере алмайды, сүйектері жұқа жаратылған. Ал жазғы шөл, шөлейт жерлерге мініске өте төзімді, жүйрік болады.

1921- 48 жылы Ресейдің Ростов обл. жылқы зауыттарында таза тұқымды Дон мініс жылқысы мен Қара теңіз жағалауының жылқыларын будандасатыру арқылы шығарылған. Буденный жылқысы ірі, дене бітісі мығым келеді. Басы етсіз, қаз мойын, шоқтығы биік, аяғы сіңірлі, тұяғы берік.. Қазақстанда Буденный жылқысын жетілдірумен Алматы обл. Қызылағаш жылқы зауыты шұғылданады.

мен мүмкіндігіне бейімдей сұрыптаудың нәтижесінде қалыптасқан жергілікті тұқым. Салт міну, жүк тасу, ет пен сүт өңдіру үшін өсіріледі. Ғасырлар бойы халықтың сұрыптау әдісімен шығарылған. Жыл бойы жайылымда бағуға бейімделген, жал-құйрығы қою, мойны жуан, арқасы берік, жұмыр денелі, жатаған, аяқтары сіңірлі, тұяқтары шымыр. Қазақы жылқының кейбір аймақтардың табиғи ерекшеліктеріне және басқа жылқы тұқымдарының ықпалына байланысты қалыптасқан бірнеше түрлері (Адай жылқысы, Жабы ) бар.

өмілдірік,
айыл, таға, тұсамыс,
шідер, өре,
қамшы

түлікке бай болғанша,
Әр түлікке сай бол.

Жылқы- малдың патшасы,
Түйе- малдың қасқасы.

Тайдың мінгені білінбес,
Баланың жүгіргені білінбес.

Аттың аты үлкен,
Түйенің табаны үлкен.

Ат қадірін білмесең,
Жаяушылық көрерсің.
Ас қадірін білмесең,
Ашаршылық көрерсің.

Жылқының көркі құйрық,
Үйдің көркі мүлік.

мінген қазақты сирек көрем.
 
Көп нәрсенің қалдық па жазығына
Мән бермей ата-дәстүр азығына.
Жылқыны әкеп байлауым қиялменен
Бүгінгі, ертеңгілік қазығына.

Жылқы-малдың патшасы