Презентация, доклад по татарскому языку на тему времена года (6 класс)

Л.

коелалар. Яңгырлар да еш ява. Төньяктан салкын җил исә.
Сентябрь, октябрь, ноябрь – көз айлары. Сентябрь аенда мәктәптә укулар башлана. Октябрь һәм ноябрь айларында көннәр суык була. Җир дә туңа башлый.
Көз көне бакчада уңыш җыялар. Аннан соң җирне кышка казып куялар. Без үзебез дә шулай эшлибез.
 
Көз җитте. Көннәр салкыная башлады. Агачлардан яфраклар коела. Кошлар җылы якларга китәләр. Яңгыр ява. Урманда бик моңсу.

көн ул бала кебек: әле көлә, әле елый.
Көз бай булма, яз бай бул.
Көз килеше җәйдән билгеле.
Көзге көннән язгы төн яхшы.
Көзгә хәл үзгә.
Октябрь ни арба, ни чана.
Сентябрьдә син дә бер, мин дә бер.





Көзге сынамышлар
Агач яфрак коймый кар яумый.
Көз озын килсә, яз соң килер.
Көз бик озак торса, ашлык уңмый.
Кыр казлары иртә китсә, кыш иртә килә.
Кырмыска биек түмгәк ясаса, кыш суык килер.

Табышмаклар
Кырлар буш кала,
Яңгырлар ява.
Җирләр дымлана,
Бу кайчак була?
( көз )
Һәркөн диярлек
Елап яшь коя.
Килгән кошларны
Көньякка куа.
Бу кайчак?
( көз )

( М. Җәлил )




Көз
Үтте-китте матур җәйләр,
Көзләр килеп җиттеләр.
Ак каенның яфраклары
Саргаешып киптеләр.
Сандугачлар, карлыгачлар
Очып китте еракка.
Торналар да ялга китте,
Җылы якка, көньякка.
( К. Нәҗми )

Көз
Җылы якка
Китә кошлар
Калса туңар.
Без китмибез,
Безгә кышын
Килер туннар. ( Ш. Галиев )

Урамда кар ява. Кар ап-ак һәм чиста. Кышын көннәр салкын була.

ел бәйрәме – күптән көтелгән бәйрәм. Ул бик күңелле уза. Без бәйрәмгә яшел чыршы бизибез. Чыршыга үзебез ясаган уенчыкларны эләбез. Яңа ел кичендә Кыш бабай белән Кар кызы балаларга бүләк тарата. Без Яңа ел бәйрәмен яратабыз.

була?
Кыш бабай белән Кар кызы кайчан килә?
Балалар кыш көне нинди уеннар уйныйлар?
Сез шугалакта шуасызмы?
Яңа ел кичендә бүләкләрне кем тарата?
Син кышны яратасыңмы?

Мәкальләр һәм әйтемнәр
Кышкы көннәр җәйне әйтер,
Җәйге көннәр кышны әйтер.
Кыш туңсаң, җәй җылынырсың.
Кышның гамен җәй уйла.
Кыштан баш тартсаң, ач калырсың.
Кышка тиен дә запас җыя.
Кыш рәхәт чанага,
Җәй рәхәт арбага.
Кыш бетте дип, тун сатма.
Кыш хәстерен күрмәгән кысылыр.
 

карсыз булса, җәй ярлы була.
Кыш суык булса, иген уңар.
Арка сызласа, буран була.
Көндез йокы басса, буран булыр.
Мәче мичкә керсә, салкын була.
Тәрәзә бозланса, явым булыр.
Кояш кыш көне кызарып чыкса – салкынга.
Кыш кар күп булса, җәй яңгырлы булыр.
Каз аягын күтәреп торса, салкын булыр.
Мәче борынын яшереп йокласа, көн суыта.

Табышмаклар
Берсе яшел кәләм тукый,
Берсе сарыга мана.
Берсе ак мамыгын түши,
Ә берсе җыеп ала. (ел фасыллары)
Тәңкә карлар сипкән,
Җирне ап-ак иткән.
Чыршы, каен, имән,
Кардан чикмән кигән,
Бу кайчак? (кыш)

Ак ашъяулык таптым,
Җир остенә яптым. (кар)
Утта янмый, суда батмый. (боз)
Акыра да бакыра
Ботен җирне тутыра. (буран)
Җир өстендә ак мамык. (кар)

Шигырьләр һәм хикәяләр
Кыш килде
Кыш килде, кыш килде,
Безгә яңа эш килде.
Мамык карлар көрибез,
Юллар такыр, киң булсын,
Асфальт юлга тиң булсын.

(З. Туфайлова)

Минем гөлем
Тәңкә карларны себереп,
Тышта буран котыра,
Тәрәзә төбемдә гөлем
Ал чәчәктә утыра.
Янып торган чәчәкләре
Бүлмәбезне балкыта.
Тышта январь, ә чәчәкләр
Җәй исләре аңкыта.
(Ә. Габиди)

комнар
Керәдер төшләренә.
Казан урамыннан уза
Башын иеп дөяләр.
“Сезнең туган җирегез бар,
Сез бәхетле...” ди алар.
Карлы-бозлы тайгак юллар
Табаннарын пешерә,
Туган якның эссе көнен
Исләренә төшерә.
(И. Юзеев)


Нардуган
Элгәре заманнарда безнең әби-бабаларыбыз Яңа елны ничек каршылаган? Чыршы тирәлиәйлән-бәйлән уйнау, төрле күңелле тамашалар уздыру ул вакытта да булганмы?
Чыршыдан башка барысы да булган: күңелле тамашалар да, бүләк өләшүләр дә...
Нардуган дип аталган әлеге бәйрәм бер атна ( декабрь ахыры – гыйнвар башы) дәвам иткән. Тамашаны Нардуган анасы белән Нардуган атасы башлап җибәргән. Төрле киемнәр кигән кешеләр, көндез бер-берсенең өенә кереп, бәйрәм белән котлаганнар, изге теләкләр әйтешкәннәр. Кичләрен абый-апалар аулак өйләргә җыелып, нардуган уеннары уйнаганнар.
Нардуган бәйрәмен керәшен татарлары хәзер дә ел саен күңелле итеп уздыра.
( Р. Ягъфәр)

кар каплый. Кар өйләрне, агачларны күмә.
Иртән кешеләр сукмакларны чистарталар. Кояш чыга. Кояш нурларында кар бөртекләре җемелди. Көннәр җылына. Февраль – кышның соңгы ае.
(Г. Хәсәнов)

эри, сулар ага башлады. Түбәләрдән тамчылар да тама. Кошлар җылы яктан кайталар. Агачларда бөреләр чыга. Бөреләрдән соң яшел яфраклар күренә. Күктә кояш елмая.
Март, апрель, май – яз айлары. Миңа яз бик ошый.
Мәкальләр һәм әйтемнәр
Язгы көн ел туйдыра.
Язгы хезмәт - көзге хөрмәт.
Яз сөрсәң, көз урырсың.
Язның байлыгы – кояш, көзнең байлыгы – уңыш.
Күз өчен яз яхшы, авыз өчен көз яхшы.
Язгы көн көендерә, көзгә көн сөендерә.
Яз уңмаган, көз уңмас.
Яз киреләнсә, кыштан яман.
Табышмаклар
Бу кайчак була?
Боз һәм кар эреде,
Сулар йөгерде,
Егълап елгалар,
Яшьләр түгелде.
Көннәр озая,
Төннәр кыскара.
Бу кайсы вакыт,
Я, әйтеп кара.
(Г. Тукай)
2. Борынсыз чыпчык боз тишә.
(тамчы)
Язгы сынамышлар
Кара карга килгәч, бер айдан кар китә.
Яз көне елгаларда су артмаса, ашлык уңмас.
Үрдәкләр түбән очса, тары уңар.
Күк иртә күкрәсә, ел яңгырлы булыр.

һәм хикәяләр
Язны озатучы акчарлар
Җырлый-җырлый агып барам,
Там-трарам-трарам.
Соңгы бозына утырып,
Язны озата барам.
Бара-бара – бара-бара
Нәни боз эреп бетәр,
Елга суына кушылып
Ул җәйгә кереп китәр.
Карасагыз, боз өстендә
Кар йомгагы бар кебек.
Ялгышасыз, мин – акчарлак,
Тик эремәм кар кебек.
Өстән җылы нурлар тама,
Там-трарам-трарам.
Матур җәйне без уйныйсы
Күкләр көтеп торалар,
Күпләр көтеп торалар.
(И. Юзеев)

Яз
Туктап
Сана,
Тамчы
Тама:
Тып,
Тып,
Тып...
Төшә
Төшә
Бозны
Тишә:
Тып,
Тып,
Тып...
Яз бу,
Ишет,
Кага
Ишек:
Тып,
Тып,
Тып...
(Ш. Галиев)

бозлар эри. Зур елгаларда пароходлар, теплоходлар, көймәләр йөзә башлый.
Кошлар, хайваннар, бөҗәкләр җанланалар. Җылы якларга киткән кояшлар безгә кире кайталар. Агачлар, куаклар яфрак яралар. Болыннар, кырлар яшелләнә. Яз көне бик рәхәт.
(Г. Тукай буенча)

чиста. Агачларның яфраклары яшел төстә була. Анда чәчәкләр, җиләкләр, гөмбәләр усә. Урманда куян, аю, бүре, төлке, поши яши. Кошлар да күп. Алар матур итеп сайрыйлар. Мин кошлар сайравын яратып тыңлыйм. Урманда миңа рәхәт. Җәйге урман миңа бик ошый. Шуңа күрә без анда еш булабыз.

Кыш көне өлгерерсең.
Җәй көне чанаңны, кыш көне арбаңны әзерлә.
Җәй алмаска, кыш бирмәскә.
Җәйге эшләпә җилләтә, кышкы эшләпә тирләтә.

Җәйге сынамышлар
Иртән кояшны томан капласа, аяз булыр.
Борчак бик уңса, яңадан, өч елсыз уңмас.
Җәй көне гел томан булса, гөмбә күп булыр.
Бил сызласа яңгыр булыр.
Тавыклар озак йөкламаса, яңгыр була.
Болыт килгәндә әтәч кычкырса – көн аязырга.
Кузгалак күп булса, кыш җылы булыр.
Кич салават күпере күренсә – аяз булыр, иртә белән күренсә – яңгыр булыр.
Кояш баеганда, яңгыр ява башласа, тиз туктар.
Мәче тырмашса, җил чыгар.
Борын томауласы, яңгыр явар.

ура,
Бу кайчак була? (Г. Тукай)

Җәйге эссе көннәрдә
Мине сагынып көтәләр.
Мин аз гына күренсәм
Качып-посып бетәләр.
(яңгыр)

син безгә.
Гөлләр белән бизәп җирне,
Чәчәкләр бир син безгә!
(Б. Рәхмәт)

Гөлшат гөмбәгә барган
Гөлшат гөмбәгә барган,
Дәү әнисен дә алган.
Ята гөмбәгә охшап:
“Дөү әни, бу мин – Гөлшат!
Тырыска сала күрмә,
Көлкегә кала күрмә!
Гөмбә дә качып ятсын,
Үзе эзләсен, тапсын!”
(И. Юзеев)

Яшел җәй
Яратам мин
Яшел төсне
Бөтен дөнҗя
Яшел төсле.
Бу яшеллек патшалыгы
Әкияткә тиң бүген.
Дәфтәргә яшел микән әллә
Яшел яңгыр яуганга.
Урман-кырларны ямь-яшел
Тамчы белән юганга.
Яшел дулкын чаба кырда,
Җил иссә дә чак кына...
Яшел була белә шулай
Безнең туган як кына!
(Р. Миңнуллин)

караганда да күбрәк тора.
Шунлыктан көннәр бу айда бигрәк озын була.
Үсемлекләр күптән чәчәк атты, кошлар, хайваннар балаларын җитештерде. Кура җиләк, чия кебек җимеш агачлары үзләренең җимешләрен бирделәр.
Кошлар, хайваннар үз балачакларын башка чыгарган кеби итеп, ярдәмнәреннән ташлап, үз акыллары белән торырга калдырдылар.
Шәһәр халкының байраклары сайфияләргә (дачаларга) күчтеләр, фәкыйрь сыйныф кояш эссесен пешергә шәһәрдәкалдыра.
Авыл халкының иң күп мәшәкатьле чаклары җитте: иген урасы, кибән өясе, ашлык сугасы бар.
Җәй җиткән.
(Г. Тукай)