Презентация, доклад на тему Қазіргі қазақ тілі пәнінен Сөзжасамнан өткенді қайталаутақырыбы бойынша презентациялық материал

оқытушы: Кәрімова Б.М.

а) ақпараттық: Сөздің мағынасы мен тұлғасына талдай отырып, Отан, туған жер ұғымдарының ауқымын кеңейту;
Ә) коммуникативтік:
Сөз қадірін түсініп, оларды орынды қолдана білуге, туған жерін сүюге тәрбиелеу, ауызша- жазбаша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру;
Б) проблеманы шешу: Сөздік қорларын байыту, тілдік материалды талдау, саралауға дағдыландыру;

Типі : Өткен материалды жүйелеу, бекіту сабағы
Түрі: Сайыс сабақ
Сабақта қолданылатын педтехнологиялар: модульдік
Әдісі: сөздік, көрнекілік, практикалық, индуктивтік, дедуктивтік,
Көрнекілігі: тірек сызба, слайдттар, интерактивті тақта

(Қысқа сұрақтар)

II « Түгел сөздің түбі бір..» (Сөз тұлғасына талдау)

III Сөз сыры (тұрақты тіркестердің мәнін ашу)

IV « Туған жер-алтын бесік» (Сөйлемдер талдау )

V V Математикалық ойын
VI “Ақжайығым – айдай ару мекенім”
( шағын шығарма жазу)
VII Қорытынды тест
Бағалау. Қорытындылау

“Қазақ тілінің сөзжасамы”

Сөзжасамдық
форма

түбір

Туынды сөз

Біріккен сөз

Тіркескен сөз

Қос сөз

қысқарған сөз

керек.

өз еліңде ұлтан бол.-
Тамыр жаю-
Түйенің танитыны –жапырақ -
Оқалы киім кию –
Отқа май құю –
Көрпеңе қарай көсіл-
Мірдің оғындай-

Отан

не етер ем?

Отан

Өмірден бұл

2

бақытсыз боп

өтер ем

1

Сен болмасаң

3

4

5

6

7

лексикалық мағынасы орфографиялық сөздікте жазылады.
3 сексен, тоқсан сөздері туынды сөз.
4 “педколледж” түбір сөз.
5 “кілт” сөзі көп мағыналы.

2 топқа

Түбір барлық сөзге негіз болады.
Сөз сөзжасамдық жұрнақ арқылы жасалады.
“білезік” түбір сөз.
Қос сөз сөздің бірігуінен жасалады
“жүрек” сөзі көпмағыналы.

№2

топ тапсырма №1

топ тапсырма №1

тапсырма
Сөйлемдегі сөздерді тұлғасына талдаңыз
1-топ

1.Батыс Қазақстан облысы республиканың
солтүстік -батыс бөлігінде орналасқан.
Жер аумағы 151,3 мың км2



2. Бұл өлкені ежелден қазақ халқының
Кіші жүз ұлысы, соның ішінде Байұлы, Жетіру,
сондай-ақ Әлімұлының кейбір рулары
қоныстанған.

Батыс Қазақстан өңірінің орталығы Орал қаласы маңында “Ақжайық” санаторийі орналасқан.

4. Облыстық негізгі су көзі – Жайық өзені. Оның облыс аумағындағы салалары: Елек, Шыңғырлау, Шаған, Барбастау, т.б.

Жайық өзені

Шаған өзені

242 км2.



2. Деркөл -Шаған өзенінің саласы. Жер асты
суларынан нәр алатын өзендердің бірі.
“дер” сөзі “үлкен, мол” деген түсінік береді.

Шалқар көлі

Деркөл

атауы. Нарын құмында
атақты күйші Құрманғазы, Дина, дауылпаз ақын
Махамбет, Исатай сынды дарабоз тарландар
дүниеге келген.




4. Сарайшық қаласы – 16ғ қазақ ханы
Қасым ханның бас ордасы. Бүгінде бұл
қаланың тарихи орны ашылған.

тән ортақ түбірді анықта.

Б) –ты, -ті жұрнақты жергілікті жер-су аттарымен мына сызбаны толықтыр. Олардың сөз тудырушы, не сөз түрлендіруші екенін анықта.

Дұрыс жауап

үшін сонасы мен масасы, бөгелегі мол өзен ешқашан жайлы болып саналмаған. Өзен атауының этимологиясы төңірегінде Ә.Әбдірахманов айтқан пікірге назар аударалық. Ол Жайық топонимінің көне формасы жазық болу керек, жазық пен жайық деген сөздері мағыналық жағынан да синонимдес деп есептейді. Шынында да, жайық сөзінің су жайылатын алқапқа байланысты қолданылатынын, жазық // жайық сөздері бір гомогенді (негіздес) түбірден пайда болғандығын ескерсек гидронимнің пайда болу жолын анықтау қиыншылық тудырмайды. Ендеше, Жайық атауы жай, жаю, жайылу етістігіне -ық жұрнағының жалғануы арқылы қалыптасқан.
Жайық атауы 1775 жылға дейін қолданылып келді де, II Екатерина патшаның жарлығы бойынша, Пугачев көтерілісін халық ойынан мүлдем аластату мақсатымен Жайық өзені Орал, ал оның жағасындағы көтерілістің бесігі саналған Жайық қалашығы Уральск болып өзгертілді.
Нарын сөзінің беретін мағынасы көп: 1) жіңішке, нәзік; 2) жинақты, ұқыпты; 3) шебер, қу, айлакер; 4) сараң, қатты. Бұлардың арасында Нарын топониміне жақын келетіні – біріншісі. Өйткені, Нарын құмының көлемі Қарақұм, Қызылқұмдарға қарағанда кішкене, шағын және сусыған нәзік құм. Нарын сөзі күн, күнгей мағынасын береді деген пікірден гөрі, аумақ, көлем өлшемін білдіретін моңғолдың “нарийн” сөзінен шыққан деген жорамал дұрыс.

алмасуынан жай болып қолданылады.

Б) –ты, -ті жұрнақты жергілікті жер-су аттарымен мына сызбаны толықтыр. Олардың сөз тудырушы, не сөз түрлендіруші екенін анықта.

Шідерті

Өлеңті

Бұлдырты

Аңқаты

Жымпиты

Бес дәптер D) Қоңыр дала Е) Тісін қайрады
2. Дара сөзді т абыңыз. А) Тізесін бүкті В) Әкімшілік С) Бес жүз D) Отыз бестерге жуық Е) Жақсы көру
3. Туынды түбірді табыңыз.
А) жапырақ
В) мәдениет
С) келешек
D) арыстан
Е) шекара

VII Қорытынды тест

4. Кіріккен сөзді табыңыз. А) Мөлдір су В) Ақыр заман орнату С) Күздігүні D) Қазақстан Республикасы Е) Қабағынан қар жауды
5. Тұрақты тіркесті табыңыз А) Ат ізін салды В) Сексен бес машина С) Аюдай ақырды D) Көпір арқылы Е) Азайып кетті

Кетіп бара жатыр D) Оқуды үздік оқиды Е) Педколледжді бітірді
9. Туынды сөзді табыңыз. А) Жазып отыр В) От ала келу С) Жиналысқа қатысу D) Қуыс мойын Е) Сіздің ойыңыз
10. Қайталама қос сөзді табыңыз. А) балапандар В) бала-шаға С) анда-санда D) бетпе-бет Е) сап-сары

6. Қос сөзді табыңыз.
А) Жүрегі алып ұшты В) Көктемгі демалыс С) Боранмен айқас D) Көзін ала бере Е) Қызылды-жасылды
7. Негізі түбір сөзді табыңыз.
А) жұмысшы
В) қарлығаш
С) пайдалы
D) жасылдау
Е) кешегі

сөз жасауға негіз болатын, түпкі қазығы, ұйытқысы. Мысалы: біл, ал, айт, сөз, ес, тас,хат т.б.
Біл – білгіш, білім, білдір, біліс, білімпаз, т.б.
Айт – айтқыш, айтыс, айтақ, т.б.

де көгілдір екен.(С.М)
Туынды сөз тек түбір сөзден жасалып қоймайды, туынды сөздерден де жаңа сөздер жасала береді.Мысалы:
Білім - білімпаз – білімпаздық
Ту – туыс - туысқан

білдіретін күрделі сөз.
Мысалы: шекара, қосаяқ, демалыс,еңбеккүн т.б.
Бүгін, биыл, әкел, апар, әпер, білезік т.б.
Біріккен сөздердің ішінде құрамындағы сыңар
ларының түбір тұлғасын сақтағандары да,өзгеріс
ке ұшырағандары да бар.

2 Біріккен сөздердің жазылу үлгісі екі түрлі болады: а)біріккен сөздердің сыңарлары түбір тұлғасын сақтап бірге жазылады.(ақсақал, Ешкітау, Алғабас т.б.)
Ә) Түбір тұлғалары дыбыстық өзгеріске ұшыраған кейбір біріккен сөздер дәстүр бойынша айтылуымен жазылады.(биыл, білезік, қайны т.б.)
3 Әлде, әр, бір, еш, кей, сөздері
а)есімдіктермен тіркескенде бірге жазылады.(ешбір, ешкім,ешқашан,ешқайда, қайсыбір, әлдекім т.б.)
Ә)Зат есімдердің анықтауышы ретінде қолданғанда анықталатын сөзден бөлек жазылады.(еш адам, кей адам, әр түрлі, әр адам т.б.)

күрделі сөздің түрін- қос сөз деп аталады. Олар бір сөзді қайталау, қосақталуы арқылы жасалады.
Қос сөздер мағыналық ерекшеліктеріне қарай бірнеше топқа бөлінеді:
А) Жинақылық, жалпылық мағына: аяқ-табақ, бала-шаға, қыз-қырқын, жігіт-желең т.б.
Ә)Болжау мағынасын: бүгін - ертең, кешелі-бгінді, қырық-отыз т.б.
Б) Белгілі бір амалдың бірнеше рет қайталанғанын білдіреді:сөлей-сөйлей, көре-көре, айтып-айтып т.б.
В) Аталған затты кемсіну, қомсыну мағынасын білдіреді: ат-мат, жігіт- мігіт, ешкі-мешкі, кісі-місі т.б.
Г) Күшейту мағынасын білдіреді: қып-қызыл, сап-сары, күп-күрең т.б.

Қысқарған сөздерді тіл ғылымында аббревиатура дейді.Олар : педколледж, ҚазМҰУ, БҚМУ, филфак, см, км,т.б.
Қазақ тіліндегі күрделі атау сөздер мынадай 4 түрлі жолмен қысқарады:
1. Күрделі атаудың құрамындағы әр сөздің басқы әрпі қысқарады,бас әріппен жазылады: АҚШ-тың, ТМД-да, БҚМУ-ға т.б.
2. Бірінші сөздің басқы буыны,басқа сөздердің бас әріптері бас әріппен бірге жазылады:ҚазМҰУ
3. Күрделі атаулардың құрамындығы әр сөздің басқы сөздің бір буыны алынады:кеңшар, т.б.
4. Күрделі сөздердің алғашқы сөздің басқы буыны және соңғы сөз тұтас алынады: педколледж, пединститут т.б.
Сөзді қысқарту орыс тілінен енген құбылыс.

білдіретін сөздер.
Мысалы: Алматы қаласы, мәдениет сарайы, қаракер, бидай өңді,күні бойы, ала жаздай, келіп отыр т.б.

өлкесіндегі табиғаттың тамаша көріністері, тарихи ескерткіштер, Орал қаласының мәдени ескерткіштеріне шолу жасай отырып, Д.Қажымовтың Ақжайығым – айдай ару мекенім әнінің фонында өлең, шағын шығарма жазу тапсырылады.