Презентация, доклад на тему Ұлттық қолөнер сырмақ сыру (презентация)

тоқу өнері, сырмақ басу өнерлерін үйрету.
б) проблеманы шешу: балалардың сабаққа деген ынтасын ояту;

Құзыреттілікке жеткізетін сабақтың мақсат міндеттері:

негізгі шикізаттың бірі және ең бастысы – жүн болды. Материалды терең зерттеп, оның бар сырын, бар мүмкіндіктерін аша білу – қолөнері үшін маңызды жәйт. Халық шеберлері материалдың табиғи қасиеттеріне зер салып, оны өңдеуде техникалық тәсілінің барынша тиімді және күнделікті тұрмысқа ең қолайлы жақтарын қарастыра отырып, әсемдік, әдемілік дүниесіне де көңіл бөле білді. Күні бүгінге дейін өз маңызын жоғалтпай келген сондай дәстүрлі қолөнер үлгілерінің бірі - киіз басу.
Киіз басу өнері адамзат өмірінде сонау көне заманнан бері белгілі. Археологиялық қазба жұмыстары кезінде Алтай жеріндегі Пазырық қорғанынан табылған киізден жасалған бұйымдар осының айқын дәлелі.
Тарихи деректерге қарағанда, адамдар қола дәуірінде тас үйлерін тастап, жаңадан қоныс теуіп, көшпелі өмір жағдайына көшкен тұста киіздің алғашқы нұсқалары дүниеге келджі десек қателеспеген болар едік. Себебі қола дәуіріндегі тас үйлердің сыртқы формасы секілді дөңгелек, күмбезді, жарық төбесінен түсетіндей етіп жасалынағн. Киіз үйдің сыртқы формасы сол қола дәуіріндегі тас үйлерден алынып, жылдан жылға практикалық жағынан күрделеніп байытыла келе біздің уақытқа дейін жеткен.

қалу парыз. Атадан балаға мирас болаған қол өнерін жалғастырушы шеберлердің қатары бірте-бірте азая түсуде. Халық шеберлерінің теңдесі жоқ ғажайып өнер туындылары болашақ ұрпақты қуантып, өнердің жаңаша түр алып, өміршеңдігі арта түсеріне сөз жоқ.

Оюлап киіз басу өнерімен басқа халықтардың да айналысқаны белгілі. Бірақ туысқан халықтарда жекелеген кездесетін киізді оюлап әдісінің тәсілдері Қазақстан территориясының барлық аудандарында кездеседі. Сондықтан да оюлап киіз басу өнері қазақ халқының еншісіне тиген қолөнері деп атауға әбден хақымыз бар.

ою түрлері. Текемет басу тәсілінің негізгі ұзынырғасы бір болғанымен, оның бетін әр түске боялған жүнмен оюлау әдісі әр елдің өзіне тән белгілі бір жүйемен жасалынады.
Киіз басу, текемет ойыстыру ісі алдымен жүн сұрыптаудан басталады. Негізінен, киіз басуға көбіне қойдың күзем жүні мен қозы жүні қолданылады. Осы орайда жүн түрлеріне қысқаша анықтама бере кеткен жөн секілді.
Жабағы жүн қойдың күн жылып, мамыржай болғанда, яғни жазғытұрым қырқылады. Жабағы жүннің қырқылуы оны теріден тұтас көтеріле бастаған кезіне сай келу тиіс. Өйткені, қой терісінде жаңа түктердің өскіндей бастауы жабағы жүнді көтеріп, біріншіден, қырқым жұмысын оңайлатады, екіншіден, мал терісін зақымдаудан сақтайды, үшіншіден, ысырапқа жол берілмейді.
Күзем жүн қойдың күз мезгілінде қырқылып алынады. Тағы да жергілікті жердің ауа райын ескере отырып, қара суыққа ұрындырмай, қойды бірнеше рет тоғытып, жүні кепкеннен кейін қырқады.
Қозы жүні – қозы туған жылғы бірінші қырқылған жүн. Сапасы жағынан талшықтары нәзік, ұйыспаған, күзем жүнге ұқсас келеді.
Текемет, киіз басу жұмысына осы жүндерден араластырып пайдалануға немесе бір маусымдық жүнді пайдалауға да болады.
Егер жабағы жүн шайырлы әрі лас болса, әбден жуылып, кептірілгеннен кейін ғана пайдаланылады. Жуылған жабағы жүн қайшымен ұсақтап қиылады. Өйткені оның талшықтары ұзын, ұйысып, қол байлайды.

сыру, тігу немесе төсеніш ретінде жерге сыра салу, сырғыта салу, сырып салу, сусыта салу, сүйретпе салу сияқты мазмұннан туындайды ма деген жормалымыз да жоқ емес.
Сырмақ атты мүліктің тұрмыс талабындағы мазмұны - төсеніш . адам өз тарихында төсенішті қай кезде қажетсініп, қашан пайдаланады екен? Алайда жамбасына сыз өтуден сақтану сезімі дәуірі мен төсеніш дәуірі тұрғылас болар.
Ту баста төсеніш ретінде иелеріді пайдаланғына алуан түрлі жорамал жасауға болады. Бірақ бізге керегі, мүлік ретінде, тұрмыс жабдықтарының бірі ретінде пайдаланылған төсеніштер. Әсіресе, етене жақын ұлттық тұрмыстағы - тері мен киіз төсеніштер.
Тері жамылғы мен тері төсеніші дәуірі тым ерте болар-ау. Ал қазіргі киіз төсеніштер мен киіз жамылғылардың өзі қай уақытта тұрмысқа енгені белгісіз. Ақ сырмақ. Шымқай ақ киізбен жабдықталған, бетіне ақ, қара, қызыл, сары, көк, жасыл, тағы басқа түсті жіптердің бірінен сыңар жиек арқалы ою-өрнек түсіріле сырылған ақ сырмақтар.

бір түсті матаға басқа түсті матадан ою-өрнек ойылып жапсырылады да осы матамен киіз бетін тұтас қаптайды. Сонан соң ою шеттерін қуалай сыңар жиек жіппен әрі жиектеліп, әрі сырылып шығарылады. Мұндай сырмақ үстіне тұтас қапталған мата өңіне сәйкес түстеліп аталады. Кейде мұндай сырмақтардың ортасындағы ою-өрнек бір түсті матадан, жақтауларының ою- өрнегі бір мәнерде ойылады. Орта мен жақтауға ойылатын мән-мазмұны, мәнері бірін-бірі қайталамайды. Сырмақ сырылады, жиектеледі, астарланады. Сырмақтың осы түрі әрі жеңіл, әрі әдемі болады.
 Кейде сән үшін аң мен мал терілерін сырмақ ортасына тұтастай жапсырған немесе тері мен киізді біріне-бірін ойыстырған сырмақтар да болады. Мұндай төсеніштерге жүні мықты, тез қырқыла қоймайтын аң мен мал терілері пайдаланылып, сырмақ асты жеңіл матамен астарланады.
Көшпелі жорықты өмір талабына сай жабдықталатын осы сырмақ атты төсеніштер көбінесе бірыңғай таза киізден жасалады. Соған орай олардың үлгісі, көлемі, түрі-түсі, тіпті қай еденге, оның қай жеріне салынатын, тасталатын, жататын орнына дейін нақтап, ат қойып, айдар тағылған. Мәселен, үлкен сырмақ, кішкене сырмақ, төр сырмақ, төсек сырмақ, от киіз, от сырмақ, жамбас сырмақ, төрткүл сырмақ, тері сырмақ, тері бөстек. Ал түрі-түсіне қарай – ақ сырмақ, қара сырмақ, қара ала сырмақ, қызыл ала, сары ала, көк ала тағы-тағылар болып атала береді.

партиясының хатшысы Ерлан Қарин жалпақ жұртқа сүйіншілегеннен кейін қазақстандық БАҚ жарыса «қол шапалақтаған». «Қазақстан» ұлттық арнасы, «КТК», «Жетісу» телеарналары, Қазақ радиосы,  abai.kz, baq.kz, kultobe.kz, masa.kz, qamshy.kz  сайттары әз аналардың ерен еңбегіне құтты болсын айтқан...
Енді байқасақ, сырмақ Елорданың төріне сырғымай қалатын түрі бар. Қазірге «мынандай күні, мынандай уақытта келіп, Астанаға жеткіземіз» деген құзырлы орын болмапты. «Ұлттық қолөнер» деп бағаламаса да, Елорда мен Елбасының туған күніне сыйлық деп көз қырын салар деген шеберлердің арман-тілегі текке кетпесе болғаны...

жүйелігімен ерекшеленеді. Солардың бірі – сырмақ. Арнайы басылған киізге басқа түсті киізден, матадан қиып дайындалған ою-өрнекті сырып тігу арқылы жасалған сәнді бұйым сырмақ деп аталады. Сыру дегеніміз арасын жиі етіп тігетін тігістің түрі, жиі етіп бастырып тігу. Демек, сырмақ атауының өзі оны дайындау әдісінен алынған. Киіздер мен текеметтер қай заманда да тұтынушылардың қажеттіліктерін өтеп келгендігі даусыз. Сырмақтың пайда болуына о баста тұрмыста кездесетін қарапайым жағдайлар себеп болған тәрізді. Айталық, көнерген киіздерді қа­баттап төсеу, одан соң оны қобырай бермеу үшін қабаттап көктеу. Осындай жағдайдан бара-бара қабаттауды белгілі бір пішінге келтіріп, ықшамдап төсеп, көктеуді де бірте-бірте жиі тігістерге ауыстырып, одан әрі сыруға көшкен деп санауға болатын сияқты.

киіздерден қалаған мөлшерде кесіп алып, оны қабаттап сырып, шағын төсеніштер жасала бастаған. Мұнда бәрi бiртұтас келiсiм тапқан. Мозаикалық техниканы пайдаланудың өзi, яғни, жүннiң бiр түсiнiң екiншi түспен қабыстыра жиектелiп сырылуы – кiлемнiң төсенiш ретiнде қолданылуына сай келедi. Мұндағы ою-өрнек киiздiң бетiне бiркелкi сырылып, оны мезгiлсiз тозудан сақтайтын болғандықтан, бұл жерде жапсырудың да, кестелеудiң де қажетi жоқ. Сырмақтар тозбайтын мықтылығымен ерекшеленедi. Жақсы сырылған сырмақтар 50 жылдан астам уақытқа дейiн шыдас бередi. Оған қоса, сырмақ сыруға жүн өте аз мөлшерде пайдаланылады. Ісмер оюшы бiр түстi жүндi екiншiсiнiң үстiне салады да, өзiнiң ойына алған өрнегiн жасайды. Және сол өрнектiң екi жақ шетiн бiрдей жиектей келiп, ортасын сырады. Одан соң ақ жүнге қара, не қоңыр, я болмаса керiсiнше қоңыр түске ақ жүн қапсырылады. Сонда сырмақтың өрнектелген бетiнде екi түрлi үйлесiмдi түс пайда болады.

да, оны жиiлеп сырады. Және ол салынған ою-өрнекпен жиектелiп, бiрге сырылады. Түрлi-түстi жүндердiң қосылған тұсындағы тұйық желiсiне бояулы жiп тiгiледi. Егер текеметтерде көбiнесе жануардың болмысын ойға салатындай оюлар қолданылса, сырмақтарда өсiмдiк нышандарын бейнелеу басым. Сырмақтың орталық алаңы бар, ол өрнектермен бөлiнедi де, көбiнесе ешкi жүнiмен шашақталып, әдiптеледi. Әдетте оларды шашақты сырмақ деп атайды. Сырмақ сырудың, яғни сырып тігудің негізгі үш тәсілі кеңінен тараған. Олар: қайып сыру, тепшіп сыру, қабып сыру. Бұларды негізінен жіп салып сыру және жіп салмай сыру деп екі түрге топтастырады. Қазіргідей тігін машиналары жоқ кезде қазақ әйелдері барлық киім-кешек, көрпе-жастық, тұскиіз, дастарқан, т.б. тұрмыстық бұйым­дарды қолмен тіккен.