Презентация, доклад на тему Геральдика және сфрагистика - қосалқы тарихи пән ретінде

термині латынның «heraldus» яғни жаршы деген сөзінен шыққан. Ортағасырлық Еуропа корольдерінің сарайында гербтердің кімге тиесілі екенін анықтайтын, тіркейтін, жүйелейтін және жаңа гербтерді жасайтын арнайы адамдар – герольдтар болған.
Кейіннен олар «Герольдия» атты мекемелерге біріктіріледі. Олар Геральдиканыңның белгілері мен бояу түстері ұғымдарының ерекше жүйесін жасады. Геральдика 19 ғасырдыдың 2-жартысынан тарихи пән ретінде қалыптасты.
Қазақстан Республикасының гербі, туы, т.б. мемлекеттік рәміздері, еліміз қалаларының гербтері Геральдиканың озық үлгілерінің бірі болып табылады.

ГЕРАЛЬДИКА ҚОСАЛҚЫ ТАРИХИ ПӘН РЕТІНДЕ

басталды. Геральдикалық зерттеулің негізгі мәні жекелеген тұлға, фамилия әулет, мемлекет мекеме және тағы басқа символдық белгісі-гербтің анықтау болып табылады. Грербтің басқа символдық белгілерден айырмашылығы ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып қалуында. Түрлі символдық белгілер немесе эмблемалар ежелден-ақ пайдаланған. Мұндай айыру белгісі ХІ-ХІІғ. Гербтерге айналды.
Геральдиканың қосалқы тарихи пән ретіндегі негізгі міндеті гербтерді атрибуциялау.
Геральдика сфрагистика және гениалогиямен тығыз байланысты дамиды.  

1722 жылы Петр бірінші геральмеистрлік контор ашып, оған қалалық және жеке гербтерді жасау тапсырды.
1726 жылы ғылыми академиясы жанынан геральдика кафедрасы ашылды.

Петр бірінші

жері немесе табан асты
2/7 қалқанның
ұзындығы   төменнен жоғары
қарай басқа түспен берілді.
Бағана –1/3 қалқанның көк дененің ортасында басқа түспен берілді.
    Белдеу 1/3- қалқаннң ұзындығы ортасында басқа түспен берілді.
    Аспа бау – 1/3 қалқандар оң жақта немесе сол жақта басқа түспен айқындалады.
    Тіреуіш – қалқанның жоғары жағанда жетпейтін 2 аспа бау.

Гербті бейнелеген фигуралар

Геральдикалық

геральдикалық емес

анытама жасау мүмкін емес.
Тәртіптерге сүйене отырып жасалатын гербтің құрамы мынандай;
қалқан, шілем, карона, шеңбер, қалған ұстағыш, ұран, мантия тағы басқа. Бұл бөліктердің біреуі негізгі, қалғандары қосымша болып келеді.
Гербтің басты бөлігі – ЩИТ
(Гербтің негізгі бөлігі болып қалқан табылды.) геральдикалық Қалқанның (ЩИТТІҢ) бірнеше түрі белгілі.
Франсуздық-төртбұрышты;
Испандық-төменгі жағы домалақ;
Вариактық-үшбұрышты жан-жағы толқымалы болып келген.
Италияндық-домалақ; Германдық-кескінді тәріздес; орыс геральдикасында франсуздық үлгі кең таралған.

Щит Ахилла

Щит Гералка

мөрінде жыланды өлтіріп жатқан атты адам бейнелеген. Мөрлерде бейнелеген елтаңбалардың өзіндік шығу, қалыптасу тарихи бар. Көптеген елдердегі елтаңбаның ерекше бемісі қалғам болған. Олар әр елде әр түрлі бір-біріне ұқсамайтындай етіп бейнелеп, әртүрлі бояумен боялады. Оларда салынған суреттер де әр түрлі. Негізінен үш топқа бөлінеді:
Табиғи бейнелер.
Қолдан жасалған бейнелер: ( садақ, семсер, жебе т.б.)
Аңыздардағы бейнелер: (аждара, екі басты бүркіт және т.б.)
Кейбір елдерде тәж, тдулығады да бейнеленеді. Әрбір мемлекетітің аты өз елтаңбасында жазылады. 

белгілі болды. Ресейде гербтер қашан пайда болды деген сұраққа екі жақты мәселе қаралады.
Ғалымдардың бірінші тобы 12 ғ. пайда болды деп жорамалдайды, яғни Батыста пайда болуымен байланыстарды.
Ғалымдардың екінші тобы гербтер – қабылданған элементтен тұратын және жоғары билікпен бекітілген символикалық бейне деп есептейді.
Бұл екінші шешім шындыққа жақындайды.

РЕСЕЙДЕ ГЕРАЛЬДИКАНЫҢ ДАМУЫ

табылады. Қазіргі заманғы елтаңбасы 1993 жылғы 30 қарашадағы Ресей Федерациясы Президентінің Жарлығымен бекітілді.

Ресей Федерациясының мемлекеттік елтаңбасы төрт бұрышты, төменгі бұрыштары бар, қызыл геральдикалық қалқанның ұшында, қанатты көтеретін алтын бүркітпен көрсетілген. Бүркіт екі кішкене тәжбен, ал олардың үстінде таспамен байланыстырылған бір үлкен тәжбен. Бүркіттің оң бетінен - ​​сол жақта - билеушісі. Бүркіттің кеудесінде, қызыл қалқаны, күміс аттың үстіндегі көк жадағайдағы күміс шабандоз, күмістің қара найзасы бар, айдаһардың астына түсіп тастайды

Государственный герб Российской Федерации

бірі. «Флаг» термині «vlag» деген нидерланд сөзінен шыққан және белгіленген көлем мен түстегі, әдетте елтаңба немесе эмблема түрінде бейнеленген, діңгекке немесе бауға бекітілген мата ұғымын білдіреді. Ту ежелден елдің халқын біріктіру және оны белгілі бір мемлекеттік құрылымға сәйкестендіру міндетін атқарып келеді.  
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік туы – ортасында шұғылалы күн, оның астында қалықтап ұшқан қыран бейнеленген тік бұрышты көгілдір түсті мата. Тудың сабының тұсында тік жолақ түрінде ұлттық өрнек нақышталған. Күн, оның шұғыласы, қыран және ұлттық өрнек бейнесі алтын түстес. Тудың ені мен ұзындығының арақатынасы – 1:2

Геральдика қағидаттарына сәйкес, күн байлық пен молшылықты, өмірді және күш-қуатты бейнелейді. Сондықтан еліміздің туындағы күн шапағы дәулеттілік пен бақуаттылықтың символы – алтын масақ пішінінде берілген. Қазақстанның мемлекеттік атрибутикасында күннің бейнеленуі еліміздің жалпыадамзаттық құндылықтарды қастерлейтінін дәлелдейді және жас мемлекеттің жасампаздық күш-қуатын, серіктестік пен ынтымақтастық үшін әлемнің барлық еліне ашық екенін айғақтайды..  
Қыран (бүркіт) бейнесі – көптеген халықтардың елтаңбалары мен туларында ерте кезден бері қолданылып келе жатқан басты геральдикалық атрибуттардың бірі. Бұл бейне әдетте биліктің, қырағылық пен мәрттіктің символы ретінде қабылданады. Күн астында қалықтаған бүркіт мемлекеттің қуат-күшін, оның егемендігі мен тәуелсіздігін, биік мақсаттар мен жарқын болашаққа деген ұмтылысын танытады. Бүркіт бейнесі еуразиялық көшпенділердің дүниетанымында айрықша орын алады және олардың түсінігінде бостандық пен адалдық, өрлік пен ерлік, қуат пен ниет тазалығы тәрізді ұғымдармен ұштасып жатады. Алтын бүркіт кескіні жас егемен мемлекеттің әлемдік өркениет биігіне деген ұмылысын көрсетеді.
Мемлекеттік тудың сабының тұсына тігінен ұзына бойына кескінделген ұлттық өрнектер – оның маңызды элементі. Қазақ ою-өрнектері – дүниені көркемдік тұрғыдан қабылдаудың халықтың эстетикалық талғамына сай келетін ерекше бір түрі. Түрлі формалар мен желілер үйлесімін танытатын өрнектер халықтың ішкі әлемін ашып көрсететін мәнерлі көркемдік құрал болып саналады. Тудың сабын жағалай салынған ұлттық өрнектер Қазақстан халқының мәдениеті мен дәстүрін символдық тұрғыда бейнелейді.

Тәуелсіз Қазақстанның Мемлекеттік туы ресми түрде 1992 жылы қабылданды. Оның авторы – белгілі суретші Шәкен Ниязбеков.

қарай құжаттарға қойылатын мөрлердің таңбасы да әртүрлі болады. Кейбір құжаттар мен мөрлер айналасында көп ойланып, көп толғанатыныңыз да анық. Халықтың тарихын, адамның тағдырын бажайлайсыз. Тіпті қызықтап, құжаттың маңыздылығына жете мән беретініңіз де сөзсіз. Бұл мөрлердің көшірмелерін жинақтауға, ой қорытуға жетелейді.

Мөр – тарих таңбасы

СФРАГИСТИКА – мөрлерді зерттейтін ғылым

өткізуге болды. Совет билігі орнаған алғашқы жылдары Әулиеата уезінің билік орындарының, оның ішінде халықты аштықтан құтқарып қалу үшін жан аямай күрескен, қазақтың біртуар азаматы Тұрар Рысқұловтың шешімдерін растайтын мөрлерді де қызықтайсыз. Сол мөрлерді қызықтай отырып, сол кезеңнің азаматтарының ерен еңбектерін де еске аласыз. Мөрлердің арасынан адам жаны түршігерлік қасіреттерді түйіндеп, растаған таңбаларды да көресіз. Қазақ байларын тәркілеген және саяси қуғын-сүргін кезеңдеріндегі үштіктің мөрлерінен қан тамып тұрғандай. Осылайша еліміз бен халқымыз басынан өткізген тарихи оқиғаларды айғақтайтын мөрлердің сан түрі бар екенін тізе беруге болады. Совет билігі кезінде «Қазақ ССР-і» деп аталатын мемлекет болғанымен, оның рәміздері мөрде көрініс таба бермейтін. Мәселен, сол кездегі Қазақстан азаматтарына берілген паспорттың бәрінде «СССР» деген мемлекеттік рәміз таң­баланған.

Вальденбург пен Гротефендтің еңбектеріндегі мөрлердің сыныпталуы

2. ӨРНЕКТЕРІ БАР МӨРЛЕР, КЕСКІНДЕМЕЛІК БЕЛГІСІ БАР НЕМЕСЕ БЕЛГІЛІ БІР ҰҒЫМНЫҢ Я БІР ИДЕЯНЫҢ ШАРТЫ ЖӘНЕ НЫШАНДЫҚ БЕЛГІЛЕРІ БАР МӨРЛЕР

3. ПОРТРЕТТІК БЕЙНЕСІ БАР МӨРЛЕР

4. ЕЛТАҢБАЛЫҚ БЕЛГІСІ БАР МӨРЛЕР

безендіруін реконструкциялау болып табылады. Осылайша,мысалыға, жақсы баспа-таңбаны нашар сақталғандарымен салыстыру жолымен қазы ал-куззат Мұхаммед Шарифтің неке қию куәлігіндегі (никах-хатт) мөрдің зақымдалған жазбалары мен даталары, сондай-ақ әмір Хайдар-ханның мөрлеріндегі хадистердің шеңберлі жазбалары қалпына келтірілді.
Мөрлерді зерттеудің екінші кезеңі – мөрлерді классификациялау принциптерін құру және «тип» деген атау берілген негізгі классификациялық бірліктің критериін анықтау. Ол үшін мөрлерге тиесілі барлық белгілер : мазмұнды (жазбалар) мен формалды (мөрлердің декоративті безендірілуі) сарапталды.
ХІХ – ХХ ғ. басында зерттелген мөр баспа-таңбалары жазбаларының репертуары жалқы есімдер, әкені еске алу, негізгі шен, өзге шендер мен титулдар, цифрмен берілген дата, игі тілектер, Құран мен хадистерден алынған цитаталар, моральдік сентенциялар, өлең шумақтарын қамтиды.

(бұрыштама мөр) жіне матрица (бірнеше әріпті құятын ұя) да тарқалады.
Мөрдің қалыбы қатты материалдан тастан, сүйектен, ағаштан немесе өазіргі уақыта жұмсақ каушриктен, мөлшері бойынша мөрлерді екі үлкен топқа бөледі.
Асып қойылатын және документтерге немесе заттарға басылады.
Біріншілері арнайы қысқыштармен арнайы булатериямен қысылса, екіншілері түрлі формадағы штампылды етіп жасылған.
Мөрдің негізгі мақсаты өзі бекіткен документтің түп нұсқа екенін растау. Осы мақсатта мөрлер ең бірінші ежелгі шыңғыс елдері Шумер, Египет елдерінде пайда болған.

Белгілі дәуірлерге түрлі мөрлердің типі сәйкес болды. Ежелгі шығыс елдерінде силиндірлік мөрлер жиі қолданылды, оларды жұмсақ саздан жасалған табличканың үстіне домалату арқылы жазылған жазулардың, бейне суреттердің оттискісін алып отырды, көне дәуірде, ішіне ойып жазылған жазулардың жүзік мөрлер ал орта ғасырларда метталға жазылып жіппен іліп қойылатын мөрлер: алтынға- хрисовул деп аталады, және олар балауыз бен сургугке де басылды.
Басылатын мөрлер бірітіндеп іліп қойылатын мөрлерді ХІҮ-ХҮІ ғасырларда қолданылудан ығыстырып шығара бастады. Ватиканда іліп қойылатын мөрлер қойылатын мөрлер қазірге дейін сақталып қолданылады.

Ежелгі мемлекеттердегі мөрлер.

кезеңдеріне жатқызуға болады. Документтерді мөрмен растаудың негізгі себебі болып Рус мемлекеті мен Византияның арасында болып жатқан көптеген дипломатиялық және сауда-саттық ара қатынастың күшейюінен келіп туындады. Сондықтан да Русте Византияның мөрлерінің нұсқасы, олардың бейнелердің (типі) өзгешілігі болса да қабылданды.
Бірінші кезеңде мөр мен қына дипломатиялық қарым- қатынастарды растау үшін пайдаланылған болуы мүмкін. Ежелден оыс кезге дейін бізге белгілі, екі жағында княздің таңбасы басылған Вориковигтердің (945-972 ж.ж) қорғасынан құйылған буласы мөрі. Х-ХІ ғасыр екінші жартысындағы княьздардің мөрлері “көне заманғы дәстүрлердегі булла” деп аталады. Бұларда княздердің таңбасынан басқа діни адамдар мен дінге байланысты (әшекей) пайда бола бастады. Бұл оңтүстік, новгорар өңірінде табылған көне заманғы дәстүрдегі мөрле мен ежелгі орыс мемлекетінің теңгелерінің арасында тығыз байланыс байқалады.

орнын “грек-орыс” типіндегі мөрлер баса бастады. Бұл мөрлер қысқа уақыт ішінде пайдаланылды. Мөрдің бір бетінде діни ірі беделді адамның бейнесі, екінші бетінде “Алла құлыңа жәрдем бер” (арғы жағында мөрдің егісінің аты, жөні) деген сөздер басылды.

Мөрлердің бұл типі сөзсіз Византия мемлекетінің ықпалынан пайда болып, Руссия да қысқа мерзім ішіндеХІІ ғасырдың басына дейін болды. Бұл мөрлеодің ішінде жеке сенімді белгіге ие болған Всеволар Ярославичтің (Ядрослов мудридің баласы, Переясловьде, Черчиковте, Киевте княздік құрған, 1093 жылы өлген), оның ағасы- смоленскінің князі Вегаслав Ярослович (1054-1057 жыл княздік құрған, Владимр Мономохтың морлері сансыз көп әрі әр тірлі типте себебі оның әр түрлі –Переяславский князьдіктерінен болар. Владимердің ертеректегі қызметіне байланысты мөрінің (булл) біріне грек тілінде “Росиияның мейірбан архопты Вассилий Мономахтың мөрі”, ал екінші бетінде қасиетті әулие Васиили Кесертискиидің бейнесі бар еді.

хабар беретін араб зерттеушілершің еңбектері. ХШ ғ. моңғол дәуірі тұсындағы 'мөрлер Марко Полр еңбектерінде.
Қазак хандарының мөрлері жайындағы тиіп-қашпа мәліметтер Құрбанғали "алид, Мурад Аджи, Н.Я.Бичурин, А.Н.Бернштам, Бартольд, А.Шренк т.б. еңбектерінде бар. Джон Кэстль мәлімсті. ХҮШ ғ. Ресей мөрлері мен гербтері туралы зертгеулер, Н.Я.Максимович, В.Н.Татищев, Н.И.Новиков. Мөрлер мен гребтер туралы XIX ғ. зерттеулері, Н.М.Карамзин, Е.Волховитинов, Я.И.Бередников, А.Б.Лакиев. 

мен гребтер туралы XIX ғ. зерттеулері, Н.М.Карамзин, Е.Волховитинов, Я.И.Бередников, А.Б.Лакиев. 

Киевке жөнетілген мөрі болып табылады. Оның бірі бетінде қасиетті әулие Иоани Прертеганың бейнесе, ал екінші бетінде кіші әріппен грек тілінде “Алла”, Россияның митролитің Феопемтке жәрдем бер деп жазылған.
Бұл жерде қасиетті әулиенің бейнесі мөр егесінің жеке белгісі емес, өйткені оның шоқылғанда қойылған аты Феопелит В.Л. Япин бұл жерде қамқоршы әулие Константиннополь патридхы. Алексей Студинтің (1025-1043 ж.ж) бейнесі, осы кісінің кезеңде Феопемпт орыс шіркеуінің митвополиттерінің мөрі де бізге белгілі. Документтерді мөрмен растау провасы митрополиттермен қатар эпископтарға да берілді.

Моңғол басқыншылығына дейінгі шіркеу мөрлері.

Монғал басқыншылығынна дейінгі сфрагистикалық ескерткіштердің ішінде жеті мөрден тұратын бір топ мөрлердің бір бетінде рим папасы қасиетті әулие Клименттің бейнесі, ал екінші бетінде “Ротибордан” деген жазу бар. 

Ұлы Киев князьнде содан кейін Киев мыңбасындағы Ротиборда болды. Ол ұлы княз Всеволар Ярославичтің Тмуторакан аймағының бастығы болып (1079-1113 ж.ж) тұрды, Киев мыңбасы ретінде ол Берестовкағы белгілі княздердің жиылысына қатысты. Және де ол “Русная правдаға” кірген “Мономах уставының” авторларының бері болды. Ротибор мөрлерінің ерекшілігі олардың, бересми ерекшелігінде. Бұл мөрлерімен актілер емес, аймақ бастығы, мыңбасының жеке хаттары расталды, оны жазудағы септік жалғаулар көрсетіп тұр. 

Нұрсұлтан ­Назарбаев қол қойған «Қазақстан Республика­сы­ның Мемлекеттік Тәуелсіздігі ­туралы» Конститу­ция­лық Заңы қабылданған сәттен бастау алды. Мөрлердің арасында Қазақстан Республикасы Президентінің, Өкіметінің, Үкіметінің, Жоғарғы Сотының мемлекеттік мөрлері ерекше көз тартады. Бұл мөрлердің қай-қайсысы болса да біз үшін қымбат.
Еліміздегі төрт билік салалары­ның мөр­лері адамға тек қуаныш сыйлайтын шешім­дерге қойылса қандай ғажап! Лайым солай болсын!

жазбалармен кездесетін мөрлер де кездеседі. Негізінде мөрлердегі жазбалардың репертуары бірдей, тіпті олар түрлі билеушілер мен шенеуніктерге тәуелді болса да.

Мөрлерді зерттеудегі елеулі компонент – композициялық-декоративті безендіру: баспа-таңбалардың пішіні мен оны көмкерген сәнді жиектер, жазу жолындағы өсімдік тәрізді өрнектері, көрген кезде жазбаның бөлігін көрсетіп тұратын фигуралық рамка картушының пішіні.
Мөр жұмыс бетінің жазу жолы (сәйкесінше баспа-таңбалардың) әдетте жіңішке өсімдік секілді өрнекпен қапталған болады, жекелеген мөрлерде жануарлардың бейнесі кездеседі.

құруға өзге бұқаралық дереккөзі – арабографикалық монеталар мен қазынаны зерттеудің деректанулық зерттеу әдістері көмек берді. Нумизматикалық зерттеулер материалды классификациялаудың маңыздылығы мен нәтижелілігін көрсетті. Е.А. Давидович « … егер классификациялық бірліктері мен олардың критерилері сәтті таңдалса, онда классификация зерттеушінің үздік көмекшісі болып, оған біраз нәрсені айқындайды. Ал егер де классификация сәтсіз болса, ол көмектеспейді, керісінше кедергі келтіруі мүмкін» екендігін әділ басып айтты.

реконструкциясы. Ол нашар басып шығарылған және жиі өшірілген баспа-таңбаларды анықтап тануға мүмкіндік береді. Мөрдің нашар баспа-таңбаларын анықтап танудың екі мәнісі бар: біріншіден бұл статистикалық өңдеу үшін мөрлердің жалпы санын арттырады, ал екіншіден документалистерді мөрлерді қате анықтаудан сақтайды.

Гербтер қару жарақтарда, киімдерде, ыдыс – аяқтарда, монеталарда, қағаз ақшаларда салынады. Оларды қабірлерде де бетіне белгілі бір жазу жазып пайдаланған. Негізгі мақсаты атрибуция, яғни гербтердің шығу тегін анықтау. Оның негізінде гербтердің датасын және шығарылған жерін анықтауға мүмкіндік бар. Герб арқылы көп нәрсенің иесі туралы көп білуге болады.
СФРАГИСТИКА – негізгі ғылыми зерттейтін дерегі мөр болып табылады. Таңба – әдетте малға, көбіне жылқының санына күйдіріп басылатын айшық. Бірақ мәселе оның тек қана айырым белгісі емес екендігінде жатыр. Ол – малдың иесі болып табылатын рудың, тайпаның, елдің нышаны, меншіктік айғақ міндетін атқарады. Ал мөр ретінде билік белгісі сипатында көрінетіні белгілі.

ҚОРЫТЫНДЫ

Москва, 2003 г.
Е. Каменцева Русская сфрагистика и геральдика . Москва, 1990 г.
Драчук В. Рассказывает сфрагистика и геральдика, Москва, 1990 г.
Шаймерденов Е. Государственные символы Республики Казахстан. Алматы, 2001 г.
Елеукенов Ш., Шалғынбаев Ж. Қазақ кітабының тарихы. Алматы, 1999 г.
Лихачев Н. Дипломатика (из лекции по сфрагистике) Москва, 2001 г.
Картаева Т. Қазақ қоғамының дәстүрлі саяси құрылымы және лауазымдық белгілер. Алматы, 2004 ж. https://books.google.kz/books?id=ai88DwAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=inauthor:"Тәттігүл+Картаева"&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwjK9aO_-o7iAhUoxaYKHdv3Ce0Q6AEIKDAA#v=onepage&q&f=false