Презентация, доклад ұлттық ойындарАсық ойыны

Шаңтөбе кенті В.Комаров атындағы орта мектебі

« Қазақ халқының ұлттық ойындары
(асық ойындары)




БАҒЫТЫ : ЭТНОМӘДЕНИЕТТАНУ

мектеп Шаңтөбе кенті В.Комаров атындағы орта мектебінің 4 «А» сынып оқушысы Мусин Аждардың « Қазақ халқының ұлттық ойындары, ( асық ойындары)» атты ғылыми жобасы

Пікір
Жоба келесі бөлімдерден тұрады : а) Кіріспе ә) Зерттеу бөлімі б) Қорытынды

Зерттеу тақырыбы: Қазақтың ұлттық ойындарының оқушылардың тәрбиесіне әсері.
Зерттеу мақсаты: Ұлттық ойындар тарихымен оқушыларды таныстыру, зерттеу арқылы салт—дәстүрін дәріптеуге баулып, белсенділікке, тапқырлыққа, көрегендікке және күштілікке тәрбиелеу. Ол ойындар жасөспірімдер мен жастардың бос уақытын көңілді өткізуіне, денсаулықтарын шыңдай түсуіне септігін тигізумен қатар, олардың халқымыздың әдет-ғұрыптарын, салт-санасын біліп өсерлеріне, тілін дамытуға да жәрдемдеседі.Оқушыларды шапшаңдыққа, мергендікке, ептілікке, жылдамдыққа әдептілікке тәрбиелеу. Оқушылардың ой өрісін, таным қабілеттерін дамыту

Зерттеу кезеңдері: 1 кезең – зерттеу жұмысының жоспары мен құрылымы, міндеттері, әдістемелері , ғылыми болжамы анықталды . 2 кезең – деректі материалдарды жинақтау . 3 кезең – қазіргі кездегі өмірде қолданудың маңыздылығын зерттеу. 4 кезең – жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижелерін қорытындылау.
Зерттеу әдістері . Зерттеу барысында философиялық , тарихи әдебиеттерді талдау , ұлт ойындарының жас ұрпақ тәрбиелеудегі маңызына байланысты мәліметтерді жинақтау, интервью , әңгіме, сұхбат әдістерін қолдану.
Зерттеу жұмысының нәтижесі мен қорытындысы: Азаматтық тәрбие негізінде қоршаған табиғатқа , Отанға , жерге деген адамгершілік , эстетикалық , жан –жақты дамыған , өзіндік ұлттық намысы мен көзқарасы бар тұлғаны тәрбиелеудегі мәні.
Зерттеу нәтижелерін практикалық қолдану салалары: -- Ұлттық ойындар арқылы тұлға дамуының деңгейін анықтау. – Тәрбиелік бағдарламаларды жасау үшін ұстаздар, сынып жетекшісі, тарих, қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдері қолдануы мүмкін.

Кіріспе бөлім
Осы жоба қазақ халықтарының салт – дәстүрлерінің ішіне кіретін ұлттық ойындарының бала тәрбиесіндегі маңызы мен үлесі бағытында орындалған. Этнограф – ғалымдардың пайымдауынша, ата-бабаларымыздан бізге жеткен ұлттық ойындарымыздың тарихы Қазақстан жерінде б.з.б. бірінші мыңжылдықта-ақ қалыптасқан. Ахмет Жүнісовтың айтуынша (Фәниден бақиға дейін, - Алматы: «Қайнар», 1994), «Өзге халықтар сияқты қазақтың да ертеден қалыптасқан, атадан – балаға мұра болып жалғасып келе жатқан ұлттық ойын-сауық түрлері бар. Зер салып байқап отырсақ, ол ойын-сауықтар қазақтың ұлттық ерекшелігіне, күнделікті тұрмыс-тіршілігіне тығыз байланысты туған екен және адамға жастайынан дене тәрбиесін беруге, оны батылдыққа, ептілікке, тапқырлыққа, күштілікке, төзімділікке т.б. әдемі адамгершілік қасиеттерге баулуға бағытталған екен». Ал енді, «Қазақстан. Ұлттық энциклопедия» кітабында қазақтың ұлттық ойындарының мән-маңызы туралы былай деп жазылған: «Қазақ ұлты негізінен ұрпақ қамын басты мақсат етіп қойып, балалардың нағыз азамат болып қалыптасуына аса зор мән берген.
Қазақтың ұлттық ойындары Халқымыздың мәдени асыл мұрасы
Қазақтың ұлттық ойындары бес түрге бөлінеді. Олар: аңға байланысты, малға байланысты, түрлі заттармен ойналатын, зеректікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін, соңғы кезде қалыптасқан ойындар. Олардың негізгілерінің өзі жүзден астам. Бұл ойындардың көбісінің ежелден қалыптасқан арнайы өлеңдері бар. Өлеңдер ойынның эстетикалық әсерін арттырып, балалардың өлең-жырға деген ыстық ықыласын оятып, көңілін көтереді, дүниетанымын арттырып, еңбекке баулиды, ширықтырып, шынықтырады.
 

Атқа мінген екі жігіт жекпе-жекке шығып, бірін-бірі аттан аударып тастауға тырысады. Аударыспаққа үлкен тойларда арнайы жүлде тағайындалады. Оған он сегіз жастан асқан қарулы жігіттердің қатысқаны жөн. Аударыспақ ойынының ережесі бойынша сайысқа қатысушылар салмақтарына қарай үш топқа бөлініп, күш сынасады. Ептілікті, күштілікті, тапқырлықты, батылдықты талап ететін спорттық ойын. 

Күресе қазақ халқымен бірге жасасып келе жатқан, ұзақ тарихы бар ойын. Адамның жеке күш-қайраты сынға салынады.Бұл тұста ел жастарды «Күш – атасын танымас» деп қайрайды. Бұл күштілерді дарақылыққа итермелеу емес. Жігіттер сайыс майданына түскен кіммен болса да тайсалмай күресуге тиіс. Қарсыласқысы келгеннен аянбау керек. Курес қазақ арасында күні бүгінге дейін сақталып келеді. Халық оның тәлімдік маңызына ерекше көңіл бөліп, дәріптеген.

жарыс, көкпар тарту, теңге алу, қыз қуу, қыз жарыс, сайысу т.б. Олар үлкен тойларда ұйымдастырылады. Сайысқа түсетін аттар алдын-ала жаратылады. Ат сайысындағы кейбір ұлттық ойындар Олимпиада ойындарының жоспарына енгізілген.  Аламан бәйге. Мұнда жүйрік, жарыс аттар 25-100 шақырымдық қашыққа шабады. Оның жолында айналып өтетін көл, сай-сала, бел-белестер тәрізді кедергілі жерлер болуға тиісті. Аламан бәйге үлкен тойда, үлкен аста, торқалы тойлар мен зор мерекелерде жарияланады. 

Көкпар. Ұлттық ат ойыны. Этнографтардың айтуынша, әуелгі атауы «көк бөрі» сөзінен шыққан. Бұрындары мал баққан көшпелі халықтар көк бөріні соғып алғанда өлігін ат үстінде сүйрелеп, бір-бірінен ала қашып, мәз-мәйрам болған. Кейін ол ұлттық ойынға айналған. Көкпар Орта Азия халықтарының да сүйікті ойыны. Көкпар жаппай тартыс және дода тартыс болып екіге бөлінеді. 1949 жылы елімізде көкпар жарысының жаңа ережесі бекітілді. Алаң көлемі қатысушылар санына сәйкес. Егер әр команда 5 адамнан болса, алаңның аймағының ұзындығы 300 метр, ені 100 метр; 10 адамнан болса, 500х200 метр; 15 адамнан болса 700х300 метр; 20 адам болса, 1000х500 метр. Көкпарда басы кесілген серке тартылады. 

Асықтың күндізгісі адамды – мергендікке, түнгісі – ептілікке үйретеді. Иіргенде түскен қалпына қарай асық – алшы, тәйке, бүк, шік деп аталады

Асық ойындарының көптеген түрлері біздің заманымызға дейін де жетті. Қазіргі кезде кей мектептерде әр түрлі үйірмелермен қатар асық үйірмелері де бар. Алысқа бармай-ақ қояйық, біз де сыныпта, үзіліс кезінде асық ойнап, бой жазамыз.
«Асық ойынын ауыл баласының еншісінде қалдырмай, ұлттық спорт түріне көтерсек» - деген Қазақпараттағы мақаласында Айбын Бақытұлы былай дейді: «Асық – қазақ балаларының ежелден келе жатқан ұлттық ойындарының бірі. Ауылдан шыққан қай-қайсымыздың да бала күнімізде құмартып асық ойнамағанымыз кемде-кем. Өкінішке орай, бұл күнде асық ойнайтын бала азайып, қалалы жердегі балалар мұндай ұлттық ойын бар екенін де ұмытып барады».
Асық ойындары қазақ халқының өмірінде ерекше орын алғандығына мынандай мысалдар бұлтартпас дәлел болады деп ойлаймын: Бірінші мысал. Халқымызда «асығың алшысынан түссін» деген жақсы тілек бар. Асық ойынында кімнің сақасы алшысынан түссе, сол бірінші атады немесе басымдыққа ие болады.

ойнау үшін керекті құралдың ең негізгісі – сақа. Әдетте оны үлкен оңқай  асықтан шіге жағынан қорғасын құйып ауырлатып, тәйке жақ табанын, шіге жақ бетін тегістеп, оң қолға ұстап асық атуға ыңғайлап жасайды. Асық ойынын жазды күні тақыр жерде ойнайды. Бір-біріне қарсы екі бала не бірнеше бала екі топқа бөлініп ойнаулары мүмкін. Ойынның негізгі шарты бір-бірінен асық ұту. Асық ойынының үштабан және алтыатар деп аталатын өте кең тараған түрлері болған Үштабан ойнау үшін тақыр жерге көлденең сызық сызылады да, оған әр ойыншы бір бірден арасын сиректеу етіп кеней тігеді.Содан соң ойнаушы балалардың барлығының сақаларын біреуі  жиып иіреді. Қімнің сақасы шықса сол бірінші болып сақасын көннен алысырақ жерге иіреді. Сақасымен тігулі кенейді атып, үштабаннан артықтау жерге жіберуі керек үш табаннан кем, я болмаса сақасы кенейге тимей кетсе, ойынды сақасы шыққан келесі ойыншы бастайды. Ойын көндегі кенейді ұтып біткенше созылады. Алтыатар ойыны бұдан басқаша. Көндегі кенейледің бір шетіне түпте қалған  ( сақасы шықпаған) баланың сақасы тігіледі. Кенейдің арасында саңлау болмай тіркестіріле қойылады. Көннің екі жағына 1м жерден су (сызық) ал 5-6 м жерден қарақшы белгілейді. Кімде кім түптегі сақаны жұлып кетсе (судан шығарса) бүкіл кенейді сол алады. Ал сақаға тимей кенейді ұшырса, оның судан шыққаны ғана соныкі болып табылады. Ату саны-6 рет. Алғаш сақасы шыққан бала, қалғандары одан кейінгі кезекте атады. Алты рет атыстан қалған кенейдің бәрі түпте қалған баланікі болып есептеледі.
 
 

алғаннан бері Қазақстанның жетістіктерін шет ел мойындай бастаған уақытта, ұлттық құндылықтарымызды жаңарту кезеңі келді. Кейбір жерлерде осы ойынды қазақшалап "Табан" деп те атайды. Шеңберге тігіп ойнайтын қаланың кеңес дәуіріндегі шығарған асық ойындары. Сақа арқардың асығы болуы шарт. Ертеде бай қуаттының балалары ұстайтын, "Қоңқар" немесе "Құлжа" арқардың еркегінің асығы. Салмақты қолға қолайлы және ойнағанда мерейің жоғары болып жүреді. Тиген асықтар быт-шыт болып жан-жаққа бытырай ұшады. Мықты ойнайтын кедей кепшіктің балалары "қой асығы демеңіз, қолға жақса сақа тұт, жасы кіші демеңіз ақылы асса аға тұт" - деп қулана мақалдап та қоятын. Қазағымның кең пейіліндей Сарыарқа даласында көсіле жазықта ойналған. Кемі екі баладан бастап қанша бала ойнаса да болады. Үлкен мен кіші бір-біріне қамқор болып келісіп ойнаса да, құрдас пен құрдас бір-біріне бәсекелесіп ойнаса да, үлкен мен кіші бір біріңді сынай ойнаса да әбден болады. Жүгіресің, секіресің, көздейсің, тигізесің, ерегесесің, жеңесің, жеңілесің, ұтасың, ұтылысың, асыққа бай боласың, жоқ боласың. Таза бәсеке, таза тәрбие. Өтірігі, арамдығы, жалғандығы жоқ. Болмайды да. Ұлттық тәрбие. Ұлттық ойын. Спорт ойыны, спорттық бәсеке. Шеберлікке, мергендікке, батылдыққа, шешімдікке, ырымға ырысқа-тәрбиелейді
 

Бір қарағанда, мұнда тұрған
ештеңе жоқ сияқты. Асық дегенді иісі
қазақ баласы түгел білетіндей. Бірақ, күн санап,
сағат санап көшпелі өмір салтынан алыстап бара
жатқан, заман ыңғайымен мал шаруашылығына
қатысты ұғым-түсініктерден алыстай түсіп, неше ғасырлық
тіл байлығынан, бабалар мұрасынан – әдет-ғұрып, салт-дәстүр
жиынтығынан жерініп келе жатқан мына кезеңде асық деген де құр нәрсе
тәрізді көрінеді-ау! Оның балаларға да, үлкендерге де берері мол, ойын
ләззаты ерекше, жіті қимыл, әбжіл әрекет, әдемі әдіс екені енді бір аз
уақытта мүлдем ұмытылып та кететіндей көрінген соң, еріксіз осы
тақырыпқа тереңдей үңілгенді жөн көрдік».

Ендеше , асық ойындарының
өскелең ұрпақтың дене тәрбиесіне , ой
- өрісінің дамуына тигізетін әсері мол
екеніне зерттеу барысында көзіміз
жетті. Қазіргі кезде, әсіресе, оқушылардың
күнделікті өмірде дене қозғалысының азайуына
байланысты, ұлттық ойындармен айналысу өте пайдалы
және болашақта кең қолданыс табады деген ойдамыз.
 

Қолданылған әдебиет пен ақпарат құралдары:
1. «Қазақстан. Ұлттық энциклопедиясы»
2. «Фәниден бақиға дейін» А.Жүнісов. Алматы «Қайнар»
баспасы 1994 ж.
3. «Қазақ мақал - мәтелдері». Алматы «Ана тілі» баспасы 1993 ж
4. «Қазақ халқының салт - дәстүрлері» Қазақстан Республикасы Баспасөз және бұқаралық ақпарат министрлігінің «Рауан» баспасы, 1994 ж.
5. «Тілашар тойы». Алматы «Өнер» баспасы , 1992 ж.
6. «Интернет» . «Қазақтың ұлттық ойындары» - сайты.